1 Wielkość i budowa mózgu kobiet i mężczyznRenata Ziemińska

2 Literatura (wybrana) Burgaleta, M. (2012) Sex differences in brain volume are related to specific skills, not to general inteligence, „Inteligence” 40 (2012), Grabowska, A. (2004). Mózg kobiecy – mózg męski. Diabeł tkwi w hormonach w: Kuczyńska, Alicja, Dzikowska Elżbieta K., red Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego s Grabowska, A. (2012a). Lateralizacja funkcji psychicznych w mózgu człowieka w: Teresa Górska, Anna Grabowska, Jolanta Zagrodzka, (red.) Mózg a zachowanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s Grabowska, A. (2012b). Mózg, płeć i hormony w: Teresa Górska, Anna Grabowska, Jolanta Zagrodzka, (red.) Mózg a zachowanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s Grabowska, A. (2014). Mózg kobiecy, mózg męski, czyli dlaczego jesteśmy różni. „Panorama PAN” 1 (13), s. 2-4 Hines, Melissa, (2010), Sex-related variation in human behavior and brain, “Trends in Cognitive Science”, vol. 14, no. 10,

3 Mobius o niedorozwoju umysłowym kobietyMöbius P. J., Rosen K. (1937), O umysłowym i moralnym niedorozwoju kobiety, przeł. A. Drowicz. Kraków: Gebethner i Wolff [pierwodruk 1900]. Möbius, neurolog z Lipska, w XIX wieku przeprowadził badania porównawcze wielkości głowy mężczyzn i kobiet, opierając się na danych od kapelusznika. Mężczyzna musi mieć obwód głowy co najmniej 53, a kobiecie wystarczy 51cm.

4 Post mortem i neuroobrazowanieLudzki mózg nie jest tak intensywnie zbadany jak mózg zwierząt, ponieważ nie jest poddawany eksperymentom. Są jednak badania pośmiertne i badania mózgu żywego przy pomocy neuroobrazowania rezonansem magnetycznym (magnetic resonance imaging MRI) w różnych wersjach (funkcjonalny fMRU, dyfuzyjny dMRI).

5 Wielkość, waga objętośćPrzeciętnie mózgi męskie, co do wagi są procent większe (Kimura, 2006, s.135), co do objętości różnica jest 9-12 procent (Lenroot 2010, 47). Mężczyźni mają większy obwód głowy. Różnica wagowa jest już zauważalna u noworodków (Roughgarden 2009, s. 226), jest wyraźna w wieku 2 lat (Swaab 2009, s. 19) i zwiększa się w okresie dojrzewania. Niezależnie od rozbieżności poszczególnych pomiarów, jest wyraźna płciowa różnica w wielkości całego mózgu u osób dorosłych.

6 Interpretacje Anna Grabowska uważa, że „wielkość mózgu kobiet i mężczyzn jest proporcjonalna do wielkości ciała, a dwie płcie nie różnią się pod względem ogólnych możliwości intelektualnych” (Grabowska, 2004, s.180). Badanie kobiet i mężczyzn o tej samej masie ciała ujawniło jednak, że mózgi męskie są wciąż cięższe (Lenroot 2010, 47). Burgaleta (2012) twierdzi, że większy mózg jest związany z skuteczniejszym wykonywaniem zadań przestrzennych, a nie z ogólną inteligencją. Natomiast większe zdolności językowe mózgów kobiecych nie są uzyskane przez zwiększenie objętości tylko poprzez lepszą proporcję substancji szarej do białej (Burgaleta 2012, 67).

7 Różnica w proporcji substancji szarej i białej„U kobiet, w porównaniu z mężczyznami, w ogólnej masie mózgu większą część zajmuje substancja szara; u mężczyzn zaś, stosunkowo większy procent niż u kobiet zajmuje substancja biała” (Grabowska, 2004, s.180; por. Cosgrove 2007, 848). Substancję szarą stanowią ciała komórek nerwowych, a substancję białą stanowią połączenia między nimi.

8 Kora Kora mózgowa (składająca się z substancji szarej) jest u kobiet grubsza i wykazuje większą liczbę i poziom komplikacji zakrętów (Grabowska, 2014, s. 3; Hines 2010, s. 453). Są to mechanizmy kompensacyjne, które powodują, że mniejszy mózg może być równie skuteczny. Zespół Sandry Witelson policzył, że w planum temporale w obszarze skroniowym (odpowiedzialnym za kontrolę procesów językowych) gęstość neuronów u kobiet jest przeciętnie o 11% większa niż u mężczyzn.

9 Grabowska 2014 Osoby w skanerze rezonansu magnetycznego rozwiązywały zadanie matematyczne. Okazało się, że rozwiązywanie tych zadań wywołuje znacznie silniejszą aktywację w mózgu mężczyzn niż kobiet. W tych miejscach, gdzie stwierdzono różnice w aktywności na korzyść mężczyzn, stwierdzono również różnice w objętości i gęstości substancji szarej na korzyść kobiet. Dane te pokazują, że mózgi kobiet zdają się pracować bardziej wydajnie z punktu widzenia zużycia energii, przeznaczonej na wykonanie tej samej pracy (zadanie wykonywały na podobnym poziomie). Wyższa wydajność mózgu kobiecego może być osiągana dzięki zwiększeniu gęstości substancji szarej (Grabowska 2014, s.4).

10 Podsumowanie Najbardziej widoczna różnica polega na tym, że przeciętnie mózgi męskie co do wagi i rozmiaru są 10-15% większe (Kimura 2006, 35) przeciętnie mózgi męskie ok. 10% większe i jest to proporcjonalne do masy ciała (Grabowska 2014) Ankney- wśród kobiet i mężczyzn o tej samej masie ciała mózgi męskie są 100 gramów cięższe. Kora mózgowa (składająca się z substancji szarej) jest u kobiet grubsza i wykazuje większą liczbę i poziom komplikacji zakrętów. Neurony są w niej gęściej upakowane. Jest to mechanizm kompensacyjny, umożliwiający zmieszczenie w tej samej objętości większej ilości szarej substancji (Grabowska 2014, s. 3).

11 Spoidła Spoidło wielkie Spoidło przednie

12 Spoidło wielkie

13 Spoidło wielkie (corpus callosum)podłużna wiązka aksonów stanowiąca główny łącznik pomiędzy lewą i prawą półkulą. Większa u kobiet. Wynik ten pasował do wcześniejszych danych o większej lateralizacji mózgu męskiego (inaczej: specjalizacji półkul, np. lewa półkula aktywuje się przy zadaniach językowych, a prawa przy zadaniach przestrzennych) i większej bilateralności mózgu kobiecego. Bilateralność polega na aktywacji obu półkul przy wykonywaniu różnych czynności i wymaga zwiększonej komunikacji międzypółkulowej (Dubb 2003, 512).

14 CC W jednym z badań wykazano, że u kobiet tylna część spoidła wielkiego (splenium) „jest większa i ma bardziej bulwiasty kształt niż u mężczyzn” (Kimura, 2006, s.141). Były to badania post mortem, polegające na mierzeniu przekroju spoideł. Później pojawiły się badania oparte na neuroobrazowaniu, które początkowo nie wykryły żadnej różnicy. Grabowska (2012a, s.481) pisze, że ta różnica jest nieznaczna i dotyczy tylnych części spoidła, istmus i splenium. W dalszych badaniach przyjęto metodę normalizacji wyników przez pomiar w proporcji do wielkości całego mózgu. Wielkości bezwzględne były bez znaczącej różnicy (Bermudez 2001, s. 1124), a nawet w niektórych częściach męskie spoidło okazywało się większe (Bermudez 2001, s. 1127).

15 CC Kiedy jednak zastosowano metodę normalizacji, kobiece splenium i całe spoidło okazywało się proporcjonalnie większe (Bermudez 2001, s. 1126). W jednym z kolejnych badań ustalono, że kobiece spoidło ma większe splenium (tylna cześć), a męskie spoidło większe genu (kolano w przedniej części; Dubb 2003, s. 512). Tłumaczono te wyniki zwiększoną koordynacją ruchowa u mężczyzn (i w związku z tym zwiększoną komunikacją międzypółkulową w zadaniach ruchowych) i zwiększoną bilateralnością przy zadaniach językowych u kobiet (Dubb 2003, ). Kobiety, które miały większe splenium w spoidle lepiej wykonywały zadania z fluencji słownej (Baron-Cohen 2004, s. 113). Okazało się też, że wielkość spoidła zależy od wieku. Genu spoidła kurczy się wraz z wiekiem, ale w mniejszym stopniu u kobiet. „Co więcej, splenium kobiecego spoidła zwiększa się wraz z wiekiem” (Dubb 2003, 516).

16 CC G. Rametti z zespołem, przy użyciu tensora dyfuzyjnego DTI (diffussion tensor imaging), który jest najlepszą formą rezonansu magnetycznego do identyfikowania różnic w substancji białej, ustaliła różnicę pomiędzy płciami w mikrostrukturze tej substancji, także w niektórych częściach spoidła wielkiego. Cztery wiązki okazały się płciowo zróżnicowane: przedni prawy pęczek podłużny górny (superior longitudinal fasciculus SLF), tylni prawy SLF, prawe kleszcze mniejsze (forceps minor), prawa droga korowo-rdzeniowa (corticospinal tract). Odkryta różnica polega na stopniu frakcyjnej anizotropii (FA) . Stopień FA pokazuje integralność białej materii i organizację jej aksonów, także ich gęstość (Rametti 2011b, s. 952). Stopień FA w substancji białej okazał się statystycznie wyższy u mężczyzn niż u kobiet (Rametti 2011a, s ; Rametti 2011b, s. 952), zwłaszcza w prawej półkuli (Rametti 2011a, s. 203).

17 FA Frakcyjna anizotropia (FA) w materii białej jest znacząco wyższa niż w substancji szarej (Rametti 2012, s.1263). Molekuła wody umieszczona w materii białej będzie rozchodzić się w kierunkach ograniczonych przez włókna, a w materii szarej w sposób bardziej nieograniczony. W badaniach Rametti poziom FA dla substancji białej plasował się od 0.42 do Próg poziomu FA, który służy do odróżnienia materii szarej od białej to 0.2 (Rametti 2012, s. 1263). W substancji szarej poziom anizotropii jest niższy od tego progu.

18 CC Rametti uzyskała te wyniki dla grup kontrolnych przy okazji badania sytuacji osób transpłciowych. Osoby transpłciowe typu f/m przed kuracją hormonalną miały strukturę substancji białej bliższą wzorca męskiego czyli ich płci odczuwanej, a nie płci anatomicznej (Rametti 2011a, 199). Z czterech fragmentów substancji białej, które były płciowo zróżnicowane, poziom FA w trzech z nich był u osób f/m zgodny z wzorcem płci odczuwanej a tylko w jednym był pośredni (Rametti 2011a, s. 201, 202). Wskazuje to na maskulinizację mózgu osób transpłciowych typu f/m (Rametti 2001a, s. 203).

19 CC Osoby transpłciowe w odwrotnym kierunku, typu m/f, także przed kuracją hormonalną miały poziom FA pośredni. Jednocześnie osoby transpłciowe m/f miały objętość całego mózgu, a także szarej i białej substancji, zbliżoną do mężczyzn z grupy kontrolnej i rożną od kobiet z grupy kontrolnej (Rametti 2011b, s. 952). Upraszczając można powiedzieć, że wielkość ich mózgu jest typowo męska, ale mikrostruktura substancji białej była w połowie drogi pomiędzy poziomem męskim i typowym dla kobiet. Sugeruje to, że proces maskulinizacji mózgu w czasie rozwoju był częściowy (Rametti 2011b, s. 949).

20 CC W innym badaniu Rametti (2012) zbadała grupę osób transpłciowych typu f/m przed i po kuracji hormonalnej. Już przed kuracja mikrostruktura materii białej (poziom FA) była u tych osób typowo męska. Po kuracji testosteronem wartość FA wzrastała (Rametti 2012, s. 1261). Zespół Rametti potwierdził wcześniejsze rezultaty, że kształt spoidła wielkiego u osób transpłciowymi bliższy jest ich płci odczuwanej niż anatomicznej (Rametti 2012, s. 1262). Jednocześnie testosteron działał tylko na te wiązki, które wcześniej były już zmaskulinizowane (Rametti 2012, s ).

21 Spoidło przednie (anterior commisure)łączy obie strony układu węchowego. Jest ono u kobiet większe w przekroju niezależnie od różnic w wielkości mózgu u obu płci (Kimura, 2006, s.142). Laura Allen i Roger Gorski (1992) przeprowadzili badanie post mortem na próbie 256 osób (34 homoseksualnych mężczyzn, 84 heteroseksualnych kobiet i 75 heteroseksualnych mężczyzn. Spośród nich część była chora na AIDS (24 homoseksualnych mężczyzn i 6 heteroseksualnych mężczyzn). Orientację seksualną u osób chorych na AIDS ustalono na postawie kartotek medycznych. Co do innych założono heteroseksualność. Spoidło przednie u mężczyzn homoseksualnych było 34% większe niż u heteroseksualnych (niezależnie od tego, czy chodzi o osoby chore na AIDS czy nie) i 18% większe niż u kobiet heteroseksualnych (nie badano kobiet homoseksualnych). A zatem, jeśli porównać osoby heteroseksualne, to spoidło przednie u kobiet jest większe niż u mężczyzn. Spoidło przednie mężczyzn homoseksualnych bardziej przypomina rozmiarami spoidło kobiece niż spoidło mężczyzn heteroseksualnych (Allen, Gorski, 1992, s.7199).

22 Wcześniejsze dane części spoidła wielkiego, tj. ciała modzelowatego, stanowiącego główną wiązkę włókien łączącą dwie strony mózgu, u kobiet są większe. spoidło przednie łączące obie strony układu węchowego jest większe u kobiet o 10-12%. Kimura 142 Allen w 1992 wskazywała różnice 18% w badaniach post mortem, a spoidło mężczyzn homoseksualnych 34% większe niż u mężczyzn heteroseksualnych. Spoidło przednie poprzez związek ze zmysłem powonienia może mieć związek z zachowaniami seksualnymi. Nie ma takich związków spoidło wielkie. Według Grabowskiej tylko niektóre części spoidła wielkiego są większe u kobiet, istmus i splenium (Witelson 1989). U kobiet splenium jest balonowate, a u mężczyzn sierpowate. Spoidło przednie jest większe u kobiet (Allen, Gorski 1992)

23 Podwzgórze Podwzgórze reguluje zachowania reprodukcyjne (także sen, jedzenie).

24 Eksperymenty na zwierzętachIstotny postęp przyniosły badania mózgu gryzoni i odkrycie, że podwzgórze u samców jest większe. Gryzonie były przedmiotem eksperymentów (wycinanie fragmentów mózgu, wstrzykiwanie hormonów, wycinanie gonad), które budzą moralny sprzeciw, ale rozwinęły wiedzę np. na temat zależności struktur mózgowych od poziomu hormonów w organizmie. Wstrzykiwanie hormonów w trakcie ciąży i tuż po urodzeniu powodowało u szczurów zmianę wielkości podwzgórza oraz zachowania reprodukcyjne typowe dla płci przeciwnej. Kastracja w wieku dojrzałym nie miała już takiego wpływu.

25 Eksperymenty na zwierzętach 2Ten fragment podwzgórza, który u samców był większy nazwano SDN-POA (sexually dimorphic nucleus of the preoptic area), płciowo dymorficznym jądrem pola przedwzrokowego: Kimura, 2006, s. 137). SDN-POA okazywało się kilka razy większe u samców. Roughgarden pisze, że u gryzoni (świnki morskie, szczury, fretki) pole przedwzrokowe jest nawet „pięć razy większe u samców niż u samic” (Roughgarden 2009, s. 225), a kiedy całe jest usunięte, samce mają problemy z kopulacją. Poza podwzgórzem, u samców większe jest ciało migdałowate odpowiedzialne za emocje. Wstrzykiwanie testosteronu do ciała migdałowatego samicy zwiększało jego objętość do rozmiarów samczych, a wykastrowanie samca powodowało kurczenie się tej okolicy (Baron-Cohen 2004). Prawa strona tylnej kory ciemieniowej jest u samców grubsza niż lewa. Kiedy samicom wycięto jajniki, uzyskiwano taki sam efekt w korze samic (Ngun 2011, s. 228).

26 Badania na zwierzętach„Wczesne manipulowanie hormonami u szczurów może prowadzić do zmiany ich preferencji przy wyborze partnerów seksualnych. Zwiększa to prawdopodobieństwo występowania podobnego mechanizmu u ludzi” (Kimura 2006, s.35). Te wczesne ekspozycje na hormony prowadzą do wytworzenia struktur mózgowych, które nie podlegają później zmianie. Uszkodzenia pola przedwzrokowego u szczurów powodowało zaburzenia zachowań seksualnych, np. samce zachowywały się jak samice.

27 Podwzgórze Najważniejsze różnice w mózgu kobiet i mężczyzn zlokalizowane są w podwzgórzu. Ludzkim odpowiednikiem odkrytego u gryzoni obszaru SDN-POA (sexually dimorphic nucleus of the preoptic area, płciowo dymorficzne jądro pola przedwzrokowego) są okolice nazwane przez Allen jądrami śródmiąższowymi podwzgórza przedniego (interstitial nuclei of the anterior hypothalamus) INAH, ponumerowane od 1 do 4 (Bancroft, 2011, s.64). Jest tu wiele receptorów androgenów i estrogenów.

28 P1 INAH są wielkości ziarna ryżu (Roughgarden 2009, 227).Jądra te były porównywane post mortem u kobiet i mężczyzn i dwa zespoły badaczy wykazały, że u kobiet są mniejsze (Kimura, 2006, s.138). W jednym z badań (Allen) INAH3 było 2,8 razy większe u mężczyzn niż u kobiet, a INAH2 dwa razy większe (Swaab i Garcia-Falgueras, 2009, s. 6). Nie są znane funkcje tych jąder. Drugie badanie potwierdziło tylko różnicę w INAH3 co do wielkości (1,9 większe u mężczyzn) i liczby neuronów (2,3 więcej neuronów u mężczyzn).

29 P2 Simon LeVay (1991/2007, s.722) ustalił, że INAH-3, które jest mniejsze u kobiet, jest także dwukrotnie mniejsze u mężczyzn homoseksualnych w porównaniu do mężczyzn heteroseksualnych. Może to świadczyć, że jego wielkość nie zależy od płci, ale od orientacji seksualnej. U kobiet transpłciowych (genetycznie XY) INAH-3 miało rozmiar kobiecy i kobiecą ilość neuronów (Swaab 2009, s.6). Ustalono też, że inne jądro podwzgórza, jądro nadskrzyżowaniowe, jest większe u mężczyzn homoseksualnych niż u heteroseksualnych (Kimura, 2006, s.138).

30 P3 Płciowo dymorficzne okazało się też kolejne jądro podwzgórza, powyżej obszaru przedwzrokowego, jądro łożyskowe prążka krańcowego, BST (bed nucleus of the stria terminalis), którego środkowa część BSTc jest dwukrotnie mniejsza u kobiet niż u mężczyzn. BSTc u mężczyzn ma 2,5 milimetra kwadratowego i składa się z 35 tysięcy komórek, a u kobiet ma 1,7 milimetra kwadratowego i składa się z 20 tysięcy komórek. Obszar ten jest częścią większego obszaru o nazwie septum, który jest odpowiedzialny za zdolność orgazmu i może mieć związek z poczuciem tożsamości płciowej (Roughgarden 2009, s. 227). Jądro łożyskowe prążka krańcowego BST jest mniejsze u kobiet i transpłciowych mężczyzn (Zhou i in. 1995) Swaab: u transobiet XY kobiece BSTc i INAH3. Jeden trans mężczyzna XX został zbadany i miał męskie BSTc i INAH3

31 P4 BSTc okazało się takiej samej wielkości u transpłciowych kobiet, co u reszty kobiet (Kimura, 2006, s.139; Swaab, 2009, s. 21). W innym badaniu BSTc okazało się mniejsze u sześciu transpłciowych kobiet m/k niż u mężczyzn heteroseksualnych i homoseksualnych (Zhou 2007, s. 775). Kruijver (2000/2007) ustalił, że w przypadku kobiet transpłciowych jądro to ma także kobiecą liczbę neuronów. Swaab uzyskał podobny wynik dotyczący INAH3: kobieca wielkość tego jądra i liczba neuronów występuje u osób transpłciowych typu m/f (Swaab 2009, 21). Wyniki te pokazują kobiece BSTc i INAH3 u kobiet transpłciowych.

32 P5 Podwzgórza, w tym grupa jąder INAH, są identyczne u wszystkich noworodków i różnicują się dopiero około 10 roku życia. Różnice te zanikają po 50 roku życia. Także różnica rozmiarów BST pojawia się w wieku dojrzewania (Bancroft 2011, s. 65). Różnice anatomiczne zależą zatem od wieku, a zapewne także od warunków życia, spożywanych substancji, poziomu stresu itd.

33 Inne różnice Są też inne różnice, np. dziewczęta mają większą niż chłopcy objętość hipokampa, gdzie jest wyższy poziom receptorów estrogenów, a za to chłopcy mają większą objętość ciała migdałowatego, które ma gęste receptory androgenów (Lenroot 2010, 52). U dorosłych mężczyzn utrata szarej substancji wraz z wiekiem jest gwałtowniejsza niż u kobiet (Cosgrove 2007 , 849). W czasie formowania mózgu w okresie płodowym powstaje więcej komórek nerwowych niż jest potrzeba. W ciągu ostatnich 10 tygodni przed urodzeniem wiele komórek ulega apoptozie, czyli zaprogramowanej śmierci. Testosteron zwalnia ten proces, a ponieważ dziewczęta mają mniej testosteronu, więcej komórek w ich mózgu ginie. Zostają za to komórki bardziej wyselekcjonowane (Roughgarden 2009, s. 228).

34 Mózgi osób homoseksualnychLepiej zbadane są mózgi homoseksualnych mężczyzn, u których odkryto powiększone spoidło wielkie i spoidło przednie między półkulami, wykazano również kobiecy profil poznawczy (np. lepsze wyniki w zadaniach wymagających precyzyjnych ruchów rąk, a gorsze w orientacji przestrzennej), odkryto przede wszystkim specyficzną wielkość INAH3 w podwzgórzu (Pietras i Wronka, 2012, s.154). Roughgarden uważa, że związek z orientacją seksualną może mieć także jądro znajdujące się poniżej obszaru przedwzrokowego nazywane VIP-SCN. Mężczyźni mają w tym jądrze 2,5 tysiąca komórek, a kobiety 1 tysiąc (Roughgarden 2009, s. 227). Niestety różnice te pojawiają się dopiero w okresie dojrzewania i nie mogą być kryterium rozpoznawania tożsamości płciowej u dzieci (Swaab 2009, s.22).

35 Mózgi osób homoseksualnychOdkryto też nietypową lateralizację mózgu u osób homoseksualnych. Feromony stymulują aktywacje podwzgórza u mężczyzn homoseksualnych w podobny sposób jak u heteroseksualnych kobiet, a u kobiet homoseksualnych w podobny sposób jak u heteroseksualnych mężczyzn. Te obserwacje prowadzą do wniosku, że w podwzgórzu są struktury neuronalne, które zalezą od orientacji seksualnej. Oglądanie erotycznych filmów powodowało aktywację podwzgórza wykrywalną przez fMRI, jeśli treści zgadzały się z orientacją seksualną. Przy pomocy fMRI badano też siłę reakcji na widok twarzy. Kobiety homoseksualne i mężczyźni heteroseksualni silniej reagowali na widok twarzy kobiety, zaś kobiety heteroseksualne i mężczyźni homoseksualni reagowali silniej na widok twarzy męskiej.

36 Mózgi osób homoseksualnychBadanie aktywności półkul rezonansem pokazywało prawostronną asymetrię u mężczyzn i homoseksualnych kobiet, natomiast większą bilateralność funkcjonowania półkul u kobiet heteroseksualnych i mężczyzn homoseksualnych Podobnie rozkładały się połączenia ciała migdałowatego z przewagą połączeń z prawego ciała migdałowatego u mężczyzn homoseksualnych i kobiet heteroseksualnych. W pewnym sensie mózg mężczyzn homoseksualnych jest sfeminizowany, a mózg kobiet homoseksualnych zmaskulinizowany (Swaab 2009, 24). Także reakcja na wizualne bodźce erotyczne u osób transpłciowych typu m/f była podobna do wzorca kobiecego (Rametti 2011a, s. 200).

37 Bancroft o homoseksualnościWszystko to świadczy o biologicznym podłożu homoseksualności, aczkolwiek natura i kultura nie są dwoma odrębnymi obszarami i znajdują się we wzajemnej interakcji, np. stres może powodować wzrost poziomu androgenów. Bancroft (2011, s. 273) pisze, że nieliczne przypadki skuteczności terapii osób homoseksualnych, prawdopodobnie dotyczyły osób biseksualnych.

38 Mózgi osób transpłciowychPodobne wyjaśnienia otrzymuje zjawisko transpłciowości, które łączy się z jądrem BSTc w podwzgórzu. Wielkość tego jądra zgadza się z płcią odczuwaną, a nie anatomiczną. Rozmiar i ilość neuronów w BST i INAH-3 może odpowiadać za tożsamość płciową (Swaab 2009, s. 9). Nie można jednak wcześnie wykrywać tych rozmiarów, ponieważ ujawniają się we wczesnej adolescencji. K. Imieliński podaje hormonalne wyjaśnienie transpłciowości: „deficyt androgenów u genetycznych mężczyzn podczas krytycznego okresu rozwoju mózgu daje wzrost zróżnicowania płciowego w kierunku mózgu żeńskiego… ośrodkowy układ nerwowy funkcjonuje według kodu posiadanej identyfikacji płciowej, a nie według posiadanych znamion ciała” (Imieliński 2001, s.61).

39 Mózgi osób transpłciowychRóżnice w wielkości podwzgórza u mężczyzn homoseksualnych i heteroseksualnych wyjaśnia się poziomem androgenów w czasie ciąży, ale także bezpośrednim wpływem genów. Jeśli udałoby się odkryć genetyczny mechanizm tożsamości płciowej, to można byłoby go wykorzystać do oznaczania płci u dzieci interpłciowych, a także do wyjaśniania transpłciowości i homoseksualności (Rosario 2009, 277).

40 Krytyka teorii hormonów prenatalnychNie brakuje krytyki wobec takiego podejścia do badań mózgu kobiet i mężczyzn i wyjaśniania homoseksualności/transpłciowości za pomocą hormonów. Rebecca Jordan-Young w książce Brain Storm. The Flaws in the Science of Sex Differences wymienia prace LeVay (1991), Swaab i Hoffman (1990) oraz Allen i Gorski (1992) jako klasyczne wyniki uzyskane przy założeniu, że wystawienie na hormony prenatalne decyduje o kształcie mózgu. Także Kimura (2006) jest wymieniona przez nią jako badaczka tego nurtu; krytykowała bowiem wyjaśnianie przez czynniki społeczne i podkreślała kluczową rolę hormonów.

41 Interakcjonizm Zdaniem Jordan-Young badacze ci są zafiksowani na swoim podejściu i nie biorą pod uwagę hipotezy, że różnice strukturalne mogą pochodzić z zachowania i doświadczenia, że o mózgu mogą decydować czynniki społeczne (Jordan-Young 2010, s. xi, 2). Krytykuje teorię „wystawienia na hormony prenatalne” i proponuje interakcjonizm, teorię czynników biospołecznych. Podobne stanowisko wcześniej zajęła Fausto- Sterling (2010, 176), krytykowana przez Kimurę (2006).

42 Społeczny konstruktywizm a nowy materializmCenne jest ponowne skierowanie uwagi na czynniki społeczne, natomiast to nie przekreśla wagi wyników, które uzyskano przy założeniu teorii prenatalnych hormonów. Do tego założenia dodaje się ostatnio bezpośredni wpływ genów. Nurt nowego materializmu słusznie zwraca uwagę na to, że kultura nie jest niczym odrębnym od świata materialnego, a zatem czynniki kulturowe biorą udział w interakcji i mają zdolności przyczynowe. „Ludzie nie są ani czystymi przyczynami, ani czystymi skutkami, ale są częściami świata w jego otwartym stawaniu się.” (Barad 2003, s. 821). Jest to nurt w opozycji do społecznego konstruktywizmu ale także w opozycji do starego materializmu, który był paradygmatem w badaniach nad mózgiem i który pomijał czynniki społeczne. Dobrze jest jednak znać skutki działania hormonów, aby tę wiedzę uzupełniać o dodatkowe czynniki środowiskowe. Badacze krytykowani przez Jordan-Young nie twierdzili, że ich wyjaśnienie jest jedyne i ostateczne, rejestrowali tylko to, co udało się ustalić przy ich paradygmacie i liczyli na dalsze badania. Słusznie natomiast Jordan-Young zwraca uwagę na płynność płci i nietypowe tożsamości (Jordan-Young 2010, xiii). Powinny stać się one przedmiotem kolejnych badań.

43 Podsumowanie współczesnego stanu badań Daphna (2015)„Analiza skanów MRI ponad 1400 ludzkich mózgów z czterech zbiorów danych ujawnia znaczące pokrywanie się struktur kobiecych i męskich w obszarze substancji szarej, białej i połączeń. Ponadto, analizy wewnętrznej spójności ujawniają, że mózgi z cechami, które są konsekwentnie na jednym końcu kontinuum „męskości-kobiecości” są rzadkie. Większość mózgów jest raczej mozaiką cech, z których jedne są częstsze u kobiet w porównaniu do mężczyzn, inne są częstsze u mężczyzn w porównaniu do kobiet, a jeszcze inne częste zarówno u kobiet jak i mężczyzn…chociaż są płciowe różnice w mózgu, ludzkie mózgi nie należą do jednej z dwu kategorii: męski mózg/żeński mózg” (Daphna 2015, s.1).

44 Płeć mózgu? Różnice w budowie i funkcjonowaniu mózgów kobiet i mężczyzn są nieznaczne i statystyczne. Nie dają podstawy do posługiwania się kategorią mózgu kobiecego i mózgu męskiego. Pokazują jednak statystyczne różnice w budowie i funkcjonowaniu mózgów kobiet i mężczyzn. Nie ma kryterium bycia kobietą/mężczyzną, a podział nie jest rozłączny. Nie spotkałam badań na temat mózgów osób interpłciowych. Mózgi osób homoseksualnych i transpłciowych okazały się mozaiką cech statystycznie kobiecych i męskich. W każdym razie badania nad różnicami mózgowymi nie dają podstawy do ustalenia kryterium męskości i kobiecości, lecz potwierdzają elastyczność i procesualność tych kategorii.