1

2 Witam Państwa na wykładzie z podstaw makro- ekonomii, :)…

3 R Y N E K P R A C Y 2

4 1. CO TO ZNACZY BEZROBOCIE? 3

5 Są dwa źródła danych o sytuacji na rynku pracy: - Badania Ekonomicznej Aktywności Ludności (BAEL); - Dane z urzędów pracy. 4

6 BAEL Aktywni zawodowo Pracujący Bezrobotni Bierni zawodowo Ludność w wieku produkcyjnym 5

7 BAEL Aktywni zawodowo Pracujący Bezrobotni Bierni zawodowo Ludność w wieku produkcyjnym 6 PRACUJĄCY: pracują zarobkowo lub pomagają w prowa- dzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego albo rodzinnej działalności gospodarczej. BEZROBOTNI (w wieku 15-74 lat): nie pracują, chcą praco- wać, mogą pracować. BIERNI ZAWODOWO: (w wieku 15 i więcej lat) nieaktywni zawodowo (np. student „stacjonar- ny”).

8 BAEL (IV kwartał 2015) Aktywni zawodowo 17 484 tys. Pracujący 16 276 tys. Bezrobotni 1 208 tys. Bierni zawodowo 13 478 tys. Ludzie w wieku produkcyjnym 30 962 tys. 7

9 BAEL (IV kwartał 2015) Aktywni zawodowo 17 484 tys. Pracujący 16 276 tys. Bezrobotni 1 208 tys. Bierni zawodowo 13478 tys. Ludzie w wieku produkcyjnym 30 962 tys. 8 Na podstawie BAEL oblicza się także: WSKAŹNIK ZATRUDNIENIA (ang. employment rate), czyli udział pracujących w liczbie ludności (w wieku 15 lat i więcej) ogółem. oraz WSPÓŁCZYNNIK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ (ang. activity rate), czyli udział aktywnych zawodowo w liczbie ludności (w wieku 15 lat i więcej) ogółem.

10 Na przykład w Polsce, zgodnie z wynikami BAEL z IV kwartału 2015 r.: - WSKAŹNIK ZATRUDNIENIA wynosił 52,6%, - WSPÓŁCZYNNIK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ ludności w wieku 15 i więcej lat wynosił 56,5%. 9 Aktywni zawodowo 17 484 tys. Pracujący 16 276 tys. Bezrobotni 1 208 tys. Bierni zawodowo 13478 tys. Ludzie w wieku produkcyjnym 30 962 tys. BAEL (IV kwartał 2015)

11 10 Współczynniki aktywności zawodowej (WAZ) A i wskaźniki zatrud- nienia (WZ) B w 2014 r. w Polsce i w innych krajach (w %) A Dotyczy ludności w wieku 15 i więcej lat. B Dotyczy ludności w wieku 15-64 lat. Źródło: Dane GUS (WAZ) i dane Eurostatu (WZ). KRAJWAZWZ Włochy49,155,7 Grecja51,849,4 Węgry53,761,8 Polska56,261,7 Francja56,364,3 Portugalia58,862,6 Finlandia58,968,7 Hiszpania58,956 Czechy59,369 Japonia59,472,7 Słowacja59,461 Meksyk59,8- Irlandia6061,7 Niemcy60,473,8 Wielka Brytania62,771,9 Stany Zjednoczone62,968,1 Australia64,7- Szwecja64,774,9 Rosja68,5 (2013)- Szwajcaria68,779,8

12 DANE Z URZĘDÓW PRACY [18-59 lat (kobiety) i 18-64 lata (męż- czyźni) A ] Pracujący (zatrudnieni i inni), zatrudnieni spełniają wymogi usta- wy. Bezrobotni: nie pracują, chcą pracować, mogą pracować. ----------------------------------------------------------------------------- A Zob. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytu- cjach rynku pracy (Dz. U. nr 99 z dnia 1 maja 2004 r., z późniejszymi zmia- nami). 11 Aktywni zawodowo 16 949 tys. Pracujący 15 386 tys. Bezrobotni 1 563 tys. Bierni zawodowo ok. 7 281 tys. Ludzie w wieku produkcyjnym 24 230 tys. (XII 2014 r.) URZĘDY PRACY (koniec grudnia 2015 r.)

13 ■ STOPA BEZROBOCIA (ang. unemployment rate) jest to stosunek liczby bezrobotnych do liczby aktywnych za- wodowo. BAEL, IV kwartał 2015: 6,9%. URZĘDY PRACY, koniec grudnia 2015 r.: 9,8%. 12 Aktywni zawodowo Pracujący Bezrobotni Bierni zawodowo Ludzie w wieku produkcyjnym

14 Bezrobocie i stopa bezrobocia rejestrowane (w końcu roku) i „bae- lowskie” a (IV kwartał) w Polsce w latach 1990 – 2015 (w tys.) a Liczby pisane pogrubioną czcionką. b Od 2003 r. wyniki badań są uogólniane przy wykorzystaniu danych pochodzą- cych z Narodowego Spisu Powszechnego 2002 i nie są w pełni porównywalne z wy- nikami BAEL dla okresów wcześniejszych. Źródło: Dane GUS. LataOgółemStopa bezrobocia (w %) 19901126-6,5- 19912156-12,2- 19922509239414,313,7 19932890259516,414,9 19942838237516,013,9 19952629223314,913,1 19962360196113,211,5 19971826173710,310,2 19981831182710,410,6 19992350264113.115,3 20002703276015,116,0 20013115318617,518,5 20023217337518,019,7 200331763273 b 20,0 b 19,3 20043000308119,018,0 20052773289317,616,7 20062309207614,812,2 20071747144811,28,5 2008147411549,56,7 20091893147111,98,5 2010 1955 164912,39,3 20111983175012,59,7 20122137175713,410,1 20132158170013,48,8 20141825141011,48,1 2015156312089,86,9 13

15 Bezrobocie i stopa bezrobocia rejestrowane i „baelowskie” w Polsce w latach 1990–2015 (w tys. osób, w %) 14

16 Stopy bezrobocia w 2014 r. w Polsce i w innych krajach (w % siły roboczej) Źródło: OECD. (2016), OECD Labour Force Statistics 2015, OECD Publishing, Paris. DOI: http://dx.doi.org/10.1787/oecd_lfs-2015-en, s. 53.http://dx.doi.org/10.1787/oecd_lfs-2015-en 15 KRAJBEZROBOCIE Japonia4,0 (2013 r.) Szwajcaria4,2 Meksyk4,9 Niemcy5,0 Rosja5,2 Australia6,1 Czechy6,1 Czechy6,2 Wielka Brytania6,2 Węgry7,8 Szwecja7,9 Finlandia8,7 Polska9,0 Francja9,7 (2013 r.) Irlandia11,8 Włochy12,8 Słowacja13,2 Portugalia14,0 Hiszpania24,5 Grecja26,6

17 STRUKTURA POLSKIEGO BEZROBOCIA 16

18 STRUKTURA GEOGRAFICZNA polskiego bezrobocia [bezro- bocie rejestrowane, koniec XII 2015 r.; średnia dla Polski 9,8% 17 WOJEWÓDZTWOSTOPA BEZROBOCIA (w %) Wielkopolskie6,2 Śląskie8,2 Małopolskie8,4 Mazowieckie8,4 Dolnośląskie8,6 Pomorskie9,0 Opolskie10,2 Łódzkie10,3 Lubuskie10,6 Lubelskie11,7 Podlaskie11,8 Świętokrzyskie12,5 Podkarpackie13,2 Kujawsko-pomorskie13,3 Zachodnio-pomorskie13,3 Warmińsko-mazurskie16,3 Źródło: Dane GUS.

19 18 Struktura geograficzna bezrobocia w Polsce, koniec grudnia 2015 r.

20 Zróżnicowanie poziomu bezrobocia w Polsce jest jeszcze bardziej wyraźne NA POZIOMIE POWIATÓW Z jednej strony w woj. Mazowieckim w powiecie SZYDŁOWIEC- KIM stopa bezrobocia wynosiła 31,5%, a w Radomskim – 25,3%; 19

21 Serwis internetowy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Szydłowcu (2010 r.): „Na terenie miasta i gminy Szydłowiec marazm, bezradność, brak motywacji, pesymizm, spowodowane brakiem pracy, stają się wręcz cechami społeczeństwa lokalnego. Prawie 40-sto procentowe bezrobocie powoduje, że problem ten dotyczy każdego, który albo jest bezrobotnym, albo żyje w obawie o utratę pracy w przyszłości, lub też ktoś z jego bliskich boryka się z tym problemem. Należy stwierdzić, że od 1995 r. gmina widnieje w rejes- trach powiatów zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym. Brak znaczących inwestycji, jak również brak zain- teresowania inwestorów zewnętrznych naszym regionem, rozdrob- nione i nieefektywne rolnictwo, słaba infrastruktura techniczna sprawiają, że miejsc pracy ubywa. Im dłużej osoba pozostaje bez pracy, tym trudniejsze stają się do pokonania bariery osobowoś- ciowe i charakterologiczne, spada wiara we własne możliwości i zmniejsza się zaradność życiowa, co opóźnia podjęcie pracy”. 20

22 Zróżnicowanie poziomu bezrobocia w Polsce jest jeszcze bardziej wyraźne NA POZIOMIE POWIATÓW (≈13:1). Z jednej strony w woj. Mazowieckim w powiecie SZYDŁOWIEC- KIM stopa bezrobocia wynosiła 31,5%, w Radomskim – 25,3%; w woj. Warminsko–mazurskim w powiecie KĘTRZYŃSKIM – była równa 27,4%, w Braniewskim – 27,3%, w Piskim – 26,3%, w Bartoszyckim – 24,6%, w Węgorzewskim – 24,6%; 21

23 Zróżnicowanie poziomu bezrobocia w Polsce jest jeszcze bardziej wyraźne NA POZIOMIE POWIATÓW (≈13:1). Z jednej strony w woj. Mazowieckim w powiecie SZYDŁOWIEC- KIM stopa bezrobocia wynosiła 31,5%, w Radomskim – 25,3%; w woj. Warminsko–mazurskim w powiecie KĘTRZYŃSKIM – była równa 27,4%, w Braniewskim – 27,3%, w Piskim – 26,3%, w Bartoszyckim – 24,6%, w Węgorzewskim – 24,6%; w woj. Zachodnio-pomorskim w powiecie BIAŁOGARDZKIM sto- pa bezrobocia wynosiła 25,4%, w Łobeskim 23,9%; 22

24 Zróżnicowanie poziomu bezrobocia w Polsce jest jeszcze bardziej wyraźne NA POZIOMIE POWIATÓW (≈13:1). Z jednej strony w woj. Mazowieckim w powiecie SZYDŁOWIEC- KIM stopa bezrobocia wynosiła 31,5%, w Radomskim – 25,3%; w woj. Warminsko–mazurskim w powiecie KĘTRZYŃSKIM – była równa 27,4%, w Braniewskim – 27,3%, w Piskim – 26,3%, w Bartoszyckim – 24,6%, w Węgorzewskim – 24,6%; w woj. Zachodnio-pomorskim w powiecie BIAŁOGARDZKIM sto- pa bezrobocia wynosiła 25,4%, w Łobeskim 23,9%; w woj. Pomorskim w powiecie NOWODWORSKIM – 24,0%; 23

25 Zróżnicowanie poziomu bezrobocia w Polsce jest jeszcze bardziej wyraźne NA POZIOMIE POWIATÓW (≈13:1). Z jednej strony w woj. Mazowieckim w powiecie SZYDŁOWIEC- KIM stopa bezrobocia wynosiła 31,5%, w Radomskim – 25,3%; w woj. Warminsko–mazurskim w powiecie KĘTRZYŃSKIM – była równa 27,4%, w Braniewskim – 27,3%, w Piskim – 26,3%, w Bartoszyckim – 24,6%, w Węgorzewskim – 24,6%; w woj. Zachodnio-pomorskim w powiecie BIAŁOGARDZKIM sto- pa bezrobocia wynosiła 25,4%, w Łobeskim 23,9%; w woj. Pomorskim w powiecie NOWODWORSKIM – 24,0%; w woj. Kujawsko-pomorskim w powiecie WŁOCŁAWSKIM – 23,5%. 24

26 Z drugiej strony – w POZNANIU stopa bezrobocia równała się – 2,4%, w SOPOCIE – 3,3%, w WARSZAWIE 3,4%, we WROC- ŁAWIU - 3,4%, w KATOWICACH – 3,8%, w GDAŃSKU – 4,1%, w KRAKOWIE – 4,5%. (Bezrobocie zarejestrowane, dane dotyczą końca grudnia 2015 r.) 25

27 WAŻNE GRUPY BEZROBOTNYCH Bezrobocie DŁUGOOKRESOWE Bezrobocie MŁODYCH Bezrobocie UKRYTE i FIKCYJNE 26

28 27 Odsetek bezrobotnych pozostających w 2014 r. bez pracy przez rok lub dłużej w Polsce i w innych krajach (w %) Źródło: OECD. (2016), OECD Labour Force Statistics 2015, OECD Publishing, Paris. DOI: http://dx.doi.org/10.1787/oecd_lfs-2015-en.http://dx.doi.org/10.1787/oecd_lfs-2015-en BEZROBOCIE DŁUGOOKRESOWE KRAJBEZROBOCIE Meksyk1,2 Szwecja16,8 Australia21,8 Stany Zjednoczone23,0 Finlandia23,1 Rosja28,1 Wielka Brytania35,7 Polska36,2 Japonia37,6 Szwajcaria37,7 Francja42,7 Niemcy44,3 Czechy44,5 Węgry48,9 Hiszpania52,8 Irlandia59,2 Portugalia59,6 Włochy61,4 Słowacja66,8 Grecja73,5

29 Zarejestrowani bezrobotni w Polsce według czasu pozostawania bez pracy (w końcu grudnia 2015 r.; w tys.; w %) Ogółem Czas pozostawania bez pracy (liczba miesięcy) Do 3 3-6 6-12 12-24Ponad 24 1 563459235248241379 100,029,415,015,915,424,2 Źródło: Dane Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej (MRiPS). 28

30 W końcu 2015 r. w Polsce pozbawionych pracy 12 i więcej miesięcy było 39,6% osób bezrobotnych. 29

31 30 Stopa bezrobocia a wiek w 2014 r. w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej (w %) A A Osoby w wieku 15 – 64 lat. Źródło: Dane Eurostatu. BEZROBOCIE MŁODYCH KRAJ Osoby w wieku 15-24 lat Wszystkie osoby Unia Europejska (28 krajów) 22,210,4 Niemcy7,75,1 Szwajcaria8,64,7 Czechy15,96,2 Wielka Brytania16,96,3 Węgry20,47,8 Finlandia20,58,8 Szwecja22,98,1 Irlandia23,911,5 Polska23,99,1 Francja24,210,3 Słowacja29,713,2 Portugalia34,814,5 Włochy42,712,9 Grecja52,426,7 Hiszpania53,224,6

32 Zarejestrowani bezrobotni w Polsce według wieku (w końcu grud- nia 2015 r.; w tys., w %). Źródło: Dane MRiPS. Ogółem Wiek (w latach) Do 2425-3435-4445-5455 i więcej 1 563237430333288276 100,015,227,521,318,417,7 31

33 BEZROBOCIE UKRYTE I FIKCYJNE Analizując sytuację na rynku pracy, należy także zwrócić uwagę na bezrobocie ukryte i bezrobocie fikcyjne. UKRYCI BEZROBOTNI to pozbawione pracy osoby, które – z różnych przyczyn – nie zarejestrowały się jako bezrobot- ne. Z kolei z BEZROBOCIEM FIKCYJNYM mamy do czy- nienia, gdy część zarejestrowanych bezrobotnych wcale nie chce podjąć pracy. 32

34 33 Stopa bezrobocia a wykształcenie wyższe w 2014 r. w Polsce i w in- nych krajach Unii Europejskiej (w %) A A Osoby w wieku 25 – 64 lat. Źródło: Dane Eurostatu. BEZROBOCIE A WYKSZTAŁCENIE KRAJ Osoby z wykształceniem wyższym Wszystkie osoby Unia Europejska (28 krajów) 5,79,1 Niemcy2,54,8 Czechy2,65,5 Węgry2,76,7 Wielka Brytania2,74,5 Szwajcaria3,24,1 Szwecja4,05,9 Polska4,17,7 Finlandia4,47,1 Francja5,88,9 Słowacja5,811,8 Irlandia6,110,3 Włochy7,610,8 Portugalia8,912,8 Hiszpania13,822,4 Grecja19,124,9

35 34 Lata 201020112012201320142015 Ogółem205226251259225200 %10,511,411,712,012,312,8 Zarejestrowani bezrobotni z wykształceniem wyższym w Polsce (w końcu grudnia; w tys., w % wszystkich bezrobotnych). Źródło: Dane MRiPS.

36 35 Zdaniem wielu obserwatorów: Absolwenci wielu wyższych uczelni w Polsce nie mają praktycznych umiejętności. Brakuje im też odpowiedzialności, kreatywności, lojal- ności oraz umiejętności radzenia sobie ze stresem. Do niskiego poziomu nauczania dochodzi zła struktura kształcenia. Wciąż uczelnie opuszczają humaniści czy specjaliści od marketingu i zarządzania, choć na rynku od lat nie ma dla nich pra- cy. Wyższe wykształcenie coraz bardziej się dewaluuje.

37 PRZEPŁYWY NA RYNKU PRACY Między poszczególnymi zbiorami osób na rynku pracy trwa zaska- kująco intensywny ruch. Np. tylko w grudniu 2015 r. w Polsce nap- ływ do zasobu bezrobocia (zarejestrowanego) wynosił 232,4 tys. osób, a odpływ 199,7 tys. osób. (Dane MRiPS) 36

38 PRZEPŁYWY NA RYNKU PRACY Przepływy wewnątrz zbioru aktywnych zawodowo: 37 (14 016, 0 tys.) BAEL: 16 276 tys. w IV kw. 2015 r. BAEL: 1 208 tys. w IV kw. 2015 r.

39 PRZEPŁYWY NA RYNKU PRACY Przepływy między zbiorem aktywnych zawodowo, a zbiorem bier- nych zawodowo: 38 (BAEL: 13 478 tys.) BAEL: 16 276 tys. w IV kw. 2015 r. BAEL: 1 208 tys. w IV kw. 2015 r.

40 PRZEPŁYWY NA RYNKU PRACY Przepływy między zbiorem aktywnych zawodowo, a zbiorem bier- nych zawodowo: 39 (BAEL: 13 478 tys.) BAEL: 16 276 tys. w IV kw. 2015 r. BAEL: 1 208 tys. w IV kw. 2015 r.

41 40 PRZEPŁYWY NA RYNKU PRACY Przepływy między zbiorem aktywnych zawodowo, a zbiorem bier- nych zawodowo: (BAEL: 13 478 tys.) BAEL: 16 276 tys. w IV kw. 2015 r. BAEL: 1 208 tys. w IV kw. 2015 r.

42 41 PRZEPŁYWY NA RYNKU PRACY Przepływy między zbiorem aktywnych zawodowo, a zbiorem bier- nych zawodowo: (BAEL: 13 478 tys.) BAEL: 16 276 tys. w IV kw. 2015 r. BAEL: 1 208 tys. w IV kw. 2015 r.

43 42 PRZEPŁYWY NA RYNKU PRACY Przepływy między zbiorem aktywnych zawodowo, a zbiorem bier- nych zawodowo: (BAEL: 13 478 tys.) BAEL: 16 276 tys. w IV kw. 2015 r. BAEL: 1 208 tys. w IV kw. 2015 r.

44 43 2. RODZAJE BEZROBOCIA

45 W N W* AJ LF LD E F 0 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 44

46 W N W* AJ LF LD E F 0 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 45

47 W N W* AJ LF LD E F 0 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 46

48 W N W* AJ LF LD E F 0 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 47

49 W N W* AJ LF LD E F 0 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 48

50 RÓWNOWAGA NA RYNKU PRACY oznacza, że - przy danej pła- cy - zapotrzebowanie na pracę równa się ofercie pracy (AJ) [punkt E na rysunku]. W N W* AJ LF LD E F 0 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 49

51 NIERÓWNOWAGA NA RYNKU PRACY może być spowodowana zbyt wysokim lub zbyt niskim poziomem płac. W N W1W1 AJ LF LD DC A B W2W2 0 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 50

52 BEZROBOCIE NATURALNE I PRZYMUSOWE Równowaga na rynku pracy oznacza, że zapotrzebowanie na pracę równa się ofercie pracy [punkt E na rysunku (a)]. Istnieje wówczas BEZROBOCIE NATURALNE (odcinek EF tamże). W N W* AJ LF LD E F W N W1W1 AJ LF LD DC A B W2W2 00 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 51

53 BEZROBOCIE NATURALNE I PRZYMUSOWE Równowaga na rynku pracy oznacza, że zapotrzebowanie na pracę równa się ofercie pracy [punkt E na rysunku (a)]. Istnieje wówczas BEZROBOCIE NATURALNE (odcinek EF tamże). W N W* AJ LF LD E F W N W1W1 AJ LF LD DC A B W2W2 00 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 52 ■ NATURALNIE (DOBROWOLNIE) BEZROBOTNI należą do zasobu pracy, lecz z własnej woli (winy?) nie pracują za rynkową płacę.

54 BEZROBOCIE NATURALNE I PRZYMUSOWE Równowaga na rynku pracy oznacza, że zapotrzebowanie na pracę równa się ofercie pracy [punkt E na rysunku (a)]. Istnieje wówczas BEZROBOCIE NATURALNE (odcinek EF tamże). W N W* AJ LF LD E F W N W1W1 AJ LF LD DC A B W2W2 00 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 53 ■ NATURALNIE (DOBROWOLNIE) BEZROBOTNI należą do zasobu pracy, lecz z własnej woli (winy?) nie pracują za rynkową płacę. ■ NATURALNA STOPA BEZROBOCIA jest to iloraz bezrobocia dobrowolnego (naturalnego) i zasobu pracy.

55 BEZROBOCIE NATURALNE I PRZYMUSOWE Jeśli realna płaca jest wyższa od płacy, której odpowiada równowaga na rynku pracy, pojawia się BEZROBOCIE PRZY- MUSOWE [zob. odcinek AB na rysunku (b)]. W N W* AJ LF LD E F W N W1W1 AJ LF LD DC A B W2W2 00 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 54

56 BEZROBOCIE NATURALNE I PRZYMUSOWE Jeśli realna płaca jest wyższa od płacy, której odpowiada równowaga na rynku pracy, pojawia się BEZROBOCIE PRZY- MUSOWE [zob. odcinek AB na rysunku (b)]. W N W* AJ LF LD E F W N W1W1 AJ LF LD DC A B W2W2 00 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 55 ■ PRZYMUSOWO BEZROBOTNI to ci aktywni zawodowo, któ- rzy nie mogą znaleźć pracy za obowiązującą na rynku płacę.

57 BEZROBOCIE NATURALNE I PRZYMUSOWE NIEDOBÓR RĄK DO PRACY [zob. odcinek CD na ry- sunku (b)] istnieje przy płacy realnej niższej od płacy równowagi. W N W* AJ LF LD E F W N W1W1 AJ LF LD DC A B W2W2 00 Równowaga i nierównowaga na rynku pracy 56

58 ■ NATURALNIE (DOBROWOLNIE) BEZROBOTNI należą do zasobu pracy, lecz z własnej woli (winy?) nie pracują za rynkową płacę. ■ PRZYMUSOWO BEZROBOTNI to ci aktywni zawodowo, któ- rzy nie mogą znaleźć pracy za obowiązującą na rynku płacę. Rodzaje bezrobocia (I) NATURALNIE (DOBROWOLNIE) PRZYMUSOWE BEZROBOCIE 57

59 BEZROBOCIE FRYKCYJNE, STRUKTURALNE, CYK- LICZNE Ekonomiści rozróżniają także bezrobocie: FRYKCYJNE - spowodowane naturalną mobilnością pracowników (np. zmiany miejsca pracy młodocianych). 58

60 BEZROBOCIE FRYKCYJNE, STRUKTURALNE, CYK- LICZNE Ekonomiści rozróżniają także bezrobocie: FRYKCYJNE - spowodowane naturalną mobilnością pracowników (np. zmiany miejsca pracy młodocianych) STRUKTURALNE - powstaje, gdy struktura zapotrzebowania na pracę – np. geograficzna, czasowa, kwalifikacji – nie odpowiada podaży pracy. 59

61 BEZROBOCIE FRYKCYJNE, STRUKTURALNE, CYK- LICZNE Ekonomiści rozróżniają także bezrobocie: FRYKCYJNE - spowodowane naturalną mobilnością pracowników (np. zmiany miejsca pracy młodocianych). STRUKTURALNE - powstaje, gdy struktura zapotrzebowania na pracę – np. geograficzna, czasowa, kwalifikacji – nie odpowiada podaży pracy. CYKLICZNE - wywołane zmniejszeniem się zagregowanych wy- datków, AE PL, w gospodarce. 60

62 BEZROBOCIE FRYKCYJNE, STRUKTURALNE, CYK- LICZNE FRYKCYJNE STRUKTURALNE CYKLICZNE BEZROBOCIE Rodzaje bezrobocia (II) 61

63 Zdaniem wielu NATURALNE bezrobocie JEST SUMĄ bezrobocia STRUKTURALNEGO i FRYKCYJNEGO. Natomiast bezrobocie PRZYMUSOWE STANOWI głównie bezrobocie CYKLICZNE. 62

64 3. SZKODY POWODOWANE PRZEZ BEZROBOCIE Bezrobocie zmniejsza EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA. Z posiadanych zasobów trapione bezrobociem społeczeń- stwo wytwarza mniej dóbr niż przy pełnym zatrudnieniu. W efekcie potrzeby ludzi są gorzej zaspokojone. Np. pozbawieni pracy robotnicy budowlani nie budują no- wych mieszkań, więc bezdomni mieszkają na dworcach. 63

65 3. SZKODY POWODOWANE PRZEZ BEZROBOCIE Bezrobocie zmniejsza EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA. Z posiadanych zasobów trapione bezrobociem społeczeń- stwo wytwarza mniej dóbr niż przy pełnym zatrudnieniu. W efekcie potrzeby ludzi są gorzej zaspokojone. Np., pozbawieni pracy robot- nicy budowlani nie budują nowych mieszkań, więc bezdomni miesz- kają na dworcach. Bezrobocie zaprzecza także SPRAWIEDLIWOŚCI, bo powoduje żywiołowe (przez nikogo nie kontrolowane) zmiany dochodów. 64

66 BEZROBOCIE A EFEKTYWNOŚĆ Największym marnotrawstwem we współczesnej gospodarce jest wartość dóbr, które nie zostały wytworzone z powodu bezrobocia. Źródło: P.A. Samuelson. W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. I, Warszawa 1995, s. 327. Okres Przeciętna stopa bezrobocia (w %) Utracona produkcja w mld dolarów z 1984r. w % przeciętnego PNB z tego okresu Wielki Kryzys (1930-1939) 18,22100340 Stagnacja lat 50. XX w. (1954-1960) 5,2402 Stagnacja lat 1975-1984 7,8115035 Marnotrawstwo gospodarcze w okresach wysokiego bezrobocia 65

67 „POLSKI” PRZYKŁAD: Według wyliczeń Mieczysława Kabaja z IPiSS w Warszawie np. wzrost bezrobocia w Polsce w latach 1999–2002 o 1,3 mln osób spowodował utratę PKB o wartości około 115 mld zł (15,7% PKB i 82% dochodów budżetu państwa w 2001 r.). 66

68 Także CZĘŚĆ wartości zasiłków i pomocy socjalnej dla bezrobot- nych jest dla społeczeństwa kosztem. (Wszak te zasoby można by wykorzystać inaczej). Jednakże reszta tych środków służy właściwej alokacji pracy (dzięki nim na rynku pracy podaż i popyt są lepiej dopasowane, co zwięk- sza wydajność pracy). 67

69 68 BEZROBOCIE A SPRAWIEDLIWOŚĆ Bezrobocie jest również niesprawiedliwe, bo powoduje niekontrolo- wane zmiany dochodów. Zyski i straty konkretnych osób często nie są wtedy „zasłużone” (nie odpowiadają akceptowanym przez społeczeństwo kryteriom sprawiedliwości), lecz są przypadkowe. Na przykład, ktoś traci pracę (i dochody) na skutek bankructwa firmy, które jest niezależne od niego.

70 Zdaniem wielu ekonomistów, BEZROBOCIE DOBRO WOL NE jest bardziej „zasłużone”, a więc mniej niesprawiedliwe, od BEZROBO- CIA PRZYMUSOWEGO. Dobrowolnie (frykcyjnie i strukturalnie) bezrobotni SAMI decydują o swoim losie. Np. zamiast zmiany kwalifikacji, pracy i zarobku wybie- rają zasiłek i świadczenia socjalne, wolny czas i możliwość natra- fienia na szczególnie atrakcyjną ofertę pracy. 69

71 Jednakże dobrowolne bezrobocie CZĘSTO pogarsza sytuację dot- kniętych nim osób. (Pomyśl o strukturalnych bezrobotnych posta- wionych przed wyborem między migracją w poszukiwaniu pracy w nie swoim zawodzie, a brakiem jakiejkolwiek pracy). Skoro tak, to również bezrobocie dobrowolne MOŻE zostać uznane za przyczynę niesprawiedliwości... 70

72 71 Jeszcze bardziej dotkliwe od dobrowolnego jest BEZROBOCIE PRZYMUSOWE... Przedłużający się spadek dochodów prowadzi do obniże- nia się poziomu życia. Następuje wyobcowanie spowodowane przer- waniem kontaktów w środowisku zawodowym, dochodzi do powol- nego zaniku kwalifikacji, pojawiają się: stres związany z poczuciem mniejszej wartości, choroby, uzależnienia, przestępstwa, rozwody, samobójstwa.

73 72 Zwykle bezrobocie najmocniej dotyka osoby z niskimi dochodami. Skutkiem bywają wtedy nędza, bezdomność, przestępstwa, SAMO- BÓJSTWA. W końcu 2015 r. w Polsce tylko 14% bezrobotnych miało prawo do zasiłku (np. 831,1 zł przez 6 miesięcy).

74 73 Oto wypowiedź rzecznika prasowego GUS, prof. Wiesława Łago- dzińskiego: „Na samym dole drabiny społecznej znajdują się ubodzy ubogich, czyli ludzie żyjący w nędzy (...). W Polsce jest takich ludzi blisko 1 mln 900 tys. – 5% społeczeństwa. Znajdują różne sposoby na prze- życie – mieszkają na dworcach lub w kanałach, żyją w śmietnikach, zdecydowana większość przymiera głodem. Niektórzy z rozpaczy podejmują próby samobójcze. Samobójstwo z powodu nędzy jest w naszym kraju nowym zjawiskiem, podobnie jak dziedziczenie biedy. Dotyczy często bezdomnych, narkomanów, alkoholików, chorych na AIDS (...). Szczególnie biedotwórcze jest BEZROBOCIE”. (E. Olczyk, Strach przed biedą, „Rzeczpospolita” z 27 sierpnia 1999 r.) W latach 1990–1995 liczba dokonanych samobójstw w Polsce wzrosła o około 56%.

75 BEZROBOCIE A SAMOBÓJSTWA W POLSCE Liczba bezrobotnych (w tys.) i samobójstw w Polsce, 1990-2000. (Zob. B. Czarny, A. Kurowska, Horror oeconomicus, czyli prywatny koszt bezrobocia w Polsce.., w: http://ksap.gov.pl/BSP/rynek_pracy ).http://ksap.gov.pl/BSP/rynek_pracy

76 75 BEZROBOCIE A SAMOBÓJSTWA W POLSCE II (Zob. Kurowska, A. Bezrobocie a zamachy samobójcze, „Ekonomista”, nr 3; 2006 r. )

77 76 „Co trzeci łodzianin, który podjął próbę samobójczą, przyznaje, iż bezpośrednią przyczyną desperackiego kroku była utrata pracy. Psychologowie ostrzegają, że w mieście przybywa bezrobotnych, którzy nie widzą dla siebie przyszłości. Potwierdza to przerażająca statystyka: każdego dnia co najmniej kilka osób pozostających bez pracy usiłuje się zabić. (...) – Każdego roku mamy coraz więcej wizyt u potencjalnych samobójców - mówią w centrum powiadamiania ratunkowego Wojewódzkiej Stacji Ratownictwa Medycznego w Łodzi. Na swe życie najczęściej usiłują targnąć się kobiety w wieku 35 - 50 lat. - (...) Brak pracy i środków na utrzymanie rodziny powoduje bezsilność, która może doprowadzić ludzi o słabszym systemie obronnym do głębokiej depresji - twierdzą eksperci od ludzkiej duszy. -Wtedy są tylko o krok od targnięcia się na własne życie. Urzędnicy z łódzkich „pośredniaków” potwierdzają, że większość bezrobotnych jest w złym stanie psychicznym. Osoby bez pracy tracą wiarę, gdy systematycznie zgłaszają się po oferty w wyznaczonych terminach, ale wciąż nie ma dla nich etatu”. [es, Bezrobotni nie chcą żyć, Expres Ilustrowany, 27 lutego 2004 r. ]. Opinie osób bezpośrednio stykających się z problemem „bezrobocie a samobójstwa” są dość jednoznaczne. Oto typowa wypowiedź.

78 4. CO MOŻE ZROBIĆ PAŃSTWO? 77 „KLASYCY” i „KEYNESIŚCI” w teorii makroekonomii KLASYCY – intelektualni spadkobiercy Adama Smitha. KEYNESIŚCI – intelektualni spadkobiercy Johna Maynarda Key- nesa.

79 4. CO MOŻE ZROBIĆ PAŃSTWO? ZWALCZANIE BEZROBOCIA PRZYMUSOWEGO Aby zmniejszyć przymusowe bezrobocie, KLASYCY chcą ułatwiać rynkowi pracy osiągnięcie stanu równowagi (np. chcą osłabiać związki zawodowe). 78 W N W* AJ LF LD E F 0 G H

80 ZWALCZANIE BEZROBOCIA PRZYMUSOWEGO Zdaniem KEYNESISTÓW takie środki nie są skuteczne, bo – w krótkim okresie - płace są względnie stabilne, a główna przyczyna bezrobocia to za mały popyt na pracę. Ich zdaniem lekarstwem na bezrobocie cykliczne jest ekspansywna polityka budżetowa i pienięż- na. 79 W N W* AJ LF LD E F 0 G H LD 1

81 ZWALCZANIE BEZROBOCIA PRZYMUSOWEGO [PRAWO OKUNA i HISTEREZA (samoutrwalanie się bezrobocia) utrudniają walkę z bezrobociem]. 80

82 ZWALCZANIE BEZROBOCIA PRZYMUSOWEGO [PRAWO OKUNA i HISTEREZA (samoutrwalanie się bezrobocia) utrudniają walkę z bezrobociem]. 81 PRAWO OKUNA: żeby stopa bezrobocia zmieniła się o 1 p. proc., potrzebna jest skierowana w przeciwną stronę zmiana wielkości produkcji (PKB) o 2,0-2,5%.

83 82 ZWALCZANIE BEZROBOCIA PRZYMUSOWEGO PRAWO OKUNA i HISTEREZA (samoutrwalanie się bezrobocia) utrudniają walkę z bezrobociem... PRAWO OKUNA: żeby stopa bezrobocia zmieniła się o 1 p. proc., potrzebna jest skierowana w przeciwną stronę zmiana wielkości produkcji (PKB) o 2,0-2,5%. HISTEREZA (samoutrwalanie się bezrobocia, „efekt zapadki”) Np. w czasie recesji pracodawcy i pracobiorcy „odzwyczajają się” od szukania – odpowiednio – pracownikow i zatrudnienia. Po wzroście popytu w gospodarce powstaje mniej miejsc pracy.

84 ZWALCZANIE BEZROBOCIA NATURALNEGO 83 BEZROBOCIE NATURALNE Równowaga na rynku pracy oznacza, że zapotrzebowanie na pracę równa się ofercie pracy (punkt E na rysunku). Istnieje wówczas BEZROBOCIE NATURALNE (odcinek EF tamże). Równowaga na rynku pracy W N W* AJ LF LD E F 0

85 84 ZWALCZANIE BEZROBOCIA NATURALNEGO Instrumenty służące zmniejszaniu bezrobocia naturalnego. Należą do nich m. in.: 1.Obniżki opodatkowania dochodów z pracy. (Pamiętasz? Podatek podnosi cenę placoną przez nabywcę, obniża cenę otrzymywana przez sprzedawcę i ZMNIEJSZA SKALĘ HANDLU OPODATKOWANYM DOBREM…). D S E Q PBPB P*P* Q*Q* S’ E1E1 Q1Q1 A P1P1 P2P2 B

86 85 ZWALCZANIE BEZROBOCIA NATURALNEGO --------------------------------------------------------------------------------------- * Zasiłek ten państwo wypłaca przez pewien czas bezrobotnemu po utracie przezeń pracy w celu ochrony jego poziomu życia. Na przykład, w kwietniu 2016 r. w Polsce wypłacany co miesiąc przez pół roku (w zasadzie) zasiłek wynosił 831,1 zł (pierwsze 3 miesiące, brutto), a potem 652,6 zł (następne 3 miesiące, brutto). Należą do nich m. in.: 1. Obniżki opodatkowania dochodów z pracy, 2. Zmniejszanie zasiłków dla bezrobotnych* (niższa relacja zasiłku do płac, czyli tzw. stosunek zastąpienia).

87 ZWALCZANIE BEZROBOCIA NATURALNEGO Inne instrumenty służą do zmniejszania bezrobocia naturalnego. Należą do nich m. in.: 1. Obniżki opodatkowania dochodów z pracy, 2. Zmniejszanie zasiłków dla bezrobotnych* (niższa relacja zasiłku do płac, czyli tzw. stosunek zastąpienia). 3. Środki służące aktywnemu zwalczaniu bezrobocia; np.: - ulepszanie systemu pośrednictwa pracy, 86

88 87 ZWALCZANIE BEZROBOCIA NATURALNEGO Inne instrumenty służą do zmniejszania bezrobocia naturalnego. Należą do nich m. in.: 1. Obniżki opodatkowania dochodów z pracy, 2. Zmniejszanie zasiłków dla bezrobotnych* (niższa relacja zasiłku do płac, czyli tzw. stosunek zastąpienia). 3. Środki służące aktywnemu zwalczaniu bezrobocia; np.: - ulepszanie systemu pośrednictwa pracy, - ułatwianie pracownikom zdobycie nowych kwalifikacji (tanie szkolenia, dotowanie firm zatrudniających na okres próbny ab- solwentów itp..), Np. „bon szkoleniowy” (w Polsce w 2016 r. osoba bezrobotna do 30 roku życia, zarejestrowana w Urzędzie Pracy może ubiegać się o przyznanie bonu szkoleniowego; bon ten umożliwia opłacenia kosztów, które zostaną poniesione w związku z podjęciem szkolenia).

89 ZWALCZANIE BEZROBOCIA NATURALNEGO Inne instrumenty służą do zmniejszania bezrobocia naturalnego. Należą do nich m. in.: 1. Obniżki opodatkowania dochodów z pracy, 2. Zmniejszanie zasiłków dla bezrobotnych* (niższa relacja zasiłku do płac, czyli tzw. stosunek zastąpienia). 3. Środki służące aktywnemu zwalczaniu bezrobocia; np.: - ulepszanie systemu pośrednictwa pracy, - ułatwianie pracownikom zdobycie nowych kwalifikacji (np. tanie szkolenia, dotowanie firm zatrudniających na okres próbny ab- solwentów), -tanie kredyty na założenie przez bezrobotnych własnej firmy. 88

90 89 ZWALCZANIE BEZROBOCIA NATURALNEGO Inne instrumenty służą do zmniejszania bezrobocia naturalnego. Należą do nich m. in.: 1. Obniżki opodatkowania dochodów z pracy, 2. Zmniejszanie zasiłków dla bezrobotnych* (niższa relacja zasiłku do płac, czyli tzw. stosunek zastąpienia). 3. Środki służące aktywnemu zwalczaniu bezrobocia; np.: - ulepszanie systemu pośrednictwa pracy, - ułatwianie pracownikom zdobycie nowych kwalifikacji (np. tanie szkolenia, dotowanie firm zatrudniających na okres próbny ab- solwentów), -tanie kredyty na założenie przez bezrobotnych własnej firmy. Np. „bon na zasiedlenie” (w Polsce w 2016 r. pieniądze przyznane w ramach „bonu na zasiedlenie, maksymalnie 200% przeciętnego wynagrodzenia za pracę, przeznacza się np. na pokrycie kosztów zamieszkania związanych z podjęciem zatrudnienia). Ogólnie,istotny jest stan sieci transportu, z Szydłowca do Warszawy jest tylko około 125 km… 4. Zwiększanie mobilności bezrobotnych.

91 Przedmiotem sporów jest skuteczność PRZEPISÓW CHRONIĄ- CYCH MIEJSCA PRACY (ang. employment protection legislation, EPL) Chodzi o PRAWNE UTRUDNIENIE ZWALNIANIA PRACOW- NIKÓW (np. długie okresy wypowiedzenia, wysokie odprawy). 90

92 Prawne utrudnienie zwalniania pracowników (np. długie okresy wypowiedzenia, wysokie odprawy). Maleje wtedy popyt na pracę, LD, i podaż pracy, AJ i LF. Firmy niechętnie zatrudniają pracowników w niepełnym wymia- rze czasu pracy, co powoduje np. zawodową dezaktywizację ko- biet. 91

93 Prawne utrudnienie zwalniania pracowników (np. długie okresy wypowiedzenia, wysokie odprawy). Maleje wtedy popyt na pracę, LD, i podaż pracy, AJ i LF. Firmy niechętnie zatrudniają pracowników w niepełnym wymia- rze czasu pracy, co powoduje np. zawodową dezaktywizację ko- biet. Wielkość bezrobocia zwykle się nie zmienia. Trudniej jest stracić pracę i trudniej jest znaleźć pracę. Ko- rzystają już pracujący, tracą bezrobotni. Ludzie przeciętnie mają pracę dłużej, a także dłużej szukają pracy. Rośnie odsetek długookresowych bezrobotnych. 92

94 PODSUMOWANIE Różne kraje zwalczają bezrobocie różnymi metodami... 93

95 PODSUMOWANIE Różne kraje zwalczają bezrobocie różnymi metodami… STANY ZJEDNOCZONE unikają interwencji państwa na rynku pracy (słabe związki, niskie podatki od wynagrodzeń, niskie za- siłki, niskie wydatki na aktywne wspieranie zatrudnienia, słaba prawna ochrona miejsc pracy). 94

96 PODSUMOWANIE Różne kraje zwalczają bezrobocie różnymi metodami. STANY ZJEDNOCZONE unikają interwencji państwa na rynku pracy (słabe związki, niskie podatki od wynagrodzeń, niskie za- siłki, niskie wydatki na aktywne wspieranie zatrudnienia, słaba prawna ochrona miejsc pracy). SZWECJA działa odwrotnie (silne związki zawodowe, wysokie podatki od wynagrodzeń, wysokie zasiłki, wysokie wydatki „ak- tywne”). 95

97 PODSUMOWANIE Różne kraje zwalczają bezrobocie różnymi metodami. Stany Zjednoczone unikają interwencji państwa na ryn- ku pracy (słabe związki, niskie podatki od wynagrodzeń, niskie zasiłki, niskie wydatki na aktywne wspieranie zatrudnienia, słaba prawna ochrona miejsc pracy). Szwecja działa odwrotnie (silne związki zawodowe A, wy- sokie podatki od wynagrodzeń, wysokie zasiłki, wysokie wydatki „aktywne”). ------------------------------------------------------------------------------------ 96 A Obserwatorzy zwracają uwagę na zalety koordynacji, czyli scentralizowa- nego charakteru negocjacji płacowych w Szwecji. Zapobiega ona wzajemnej rywalizacji silnych gałęziowych związków o wysokość podwyżek płac i wyści- gowi roszczeń płacowych. Podobne znaczenie ma koordynacja działań repre- zentantów pracodawców.

98 PODSUMOWANIE Różne kraje zwalczają bezrobocie różnymi metodami. Stany Zjednoczone unikają interwencji państwa na ryn- ku pracy (słabe związki, niskie podatki od wynagrodzeń, niskie zasiłki, niskie wydatki na aktywne wspieranie zatrudnienia, słaba prawna ochrona miejsc pracy). Szwecja działa odwrotnie (silne związki zawodowe A, wy- sokie podatki od wynagrodzeń, wysokie zasiłki, wysokie wydatki aktywne). Mimo to w obu krajach poziom bezrobocia jest podobny (np. w Szwecji przeciętna stopa bezrobocia w latach 1985-2005 wynosiła 5,5%, a w Stanach 5,7% B ). ------------------------------------------------------------------------------------ 97 A Obserwatorzy zwracają uwagę na zalety koordynacji, czyli scentralizowa- nego charakteru negocjacji płacowych w Szwecji. Zapobiega ona wzajemnej rywalizacji silnych gałęziowych związków o wysokość podwyżek płac i wyści- gowi roszczeń płacowych. Podobne znaczenie ma koordynacja działań repre- zentantów pracodawców. B Zob. OECD, Employment Outlook; obliczenia własne.

99 Przyczyny spadku bezrobocia w Holandii i w Wielkiej Brytanii w la- tach 90. XX wieku Źródło: S. J. Nickel, J. van Ours, The Netherlands and the UK: A Euro- pean Unemployment Miracle, w: Economic Policy, 2000, vol. 30, s. 135-80. Przyczyna Zmiana udziału w stopie bezrobocia ( w p. proc. ) HolandiaWielka Brytania Mniejsze związki zawodowe-0,83-1,47 Słabszy wpływu związków na płace 0,58 -1,25 Aktywne zwalczanie bezrobocia-1,090,16 Koordynacja negocjacji płacowych-2,530 Stosunek zastąpienia-0,41-0,48 Podatki od wynagrodzeń-0,24-0,72 ŁĄCZNIE-4,52-3,76 98 Tabela zawiera wyniki szacunków Nickela i Van Oursa siły od- działywania różnych metod obniżania bezrobocia w Wielkiej Bry- tanii i w Holandii u schyłku XX w. Sugerują one podobną skutecz- ność brytyjskich metod rynkowych i holenderskiej intensywnej interwencji państwa.

100 99 Przyczyny spadku bezrobocia w Holandii i w Wielkiej Brytanii w la- tach 90. XX wieku Źródło: S. J. Nickel, J. van Ours, The Netherlands and the UK: A Euro- pean Unemployment Miracle, w: Economic Policy, 2000, vol. 30, s. 135-80. Przyczyna Zmiana udziału w stopie bezrobocia ( w p. proc. ) Holandia Wielka Brytania Mniejsze związki zawodowe -0,83 -1,47 Słabszy wpływu związków na płace 0,58 -1,25 Aktywne zwalczanie bezrobocia -1,09! 0,16 Koordynacja negocjacji płacowych -2,53! 0 Stosunek zastąpienia -0,41 -0,48 Podatki od wynagrodzeń -0,24 -0,72 ŁĄCZNIE -4,52 -3,76 Tabela zawiera wyniki szacunków Nickela i Van Oursa siły od- działywania różnych metod obniżania bezrobocia w Wielkiej Bry- tanii i w Holandii u schyłku XX w. Sugerują one podobną skutecz- ność brytyjskich metod rynkowych i holenderskiej intensywnej interwencji państwa.

101 100 Przyczyny spadku bezrobocia w Holandii i w Wielkiej Brytanii w la- tach 90. XX wieku Źródło: S. J. Nickel, J. van Ours, The Netherlands and the UK: A Euro- pean Unemployment Miracle, w: Economic Policy, 2000, vol. 30, s. 135-80. Przyczyna Zmiana udziału w stopie bezrobocia ( w p. proc. ) Holandia Wielka Brytania Mniejsze związki zawodowe-0,83 -1,47! Słabszy wpływu związków na płace 0,58 -1,25! Aktywne zwalczanie bezrobocia-1,09 0,16 Koordynacja negocjacji płacowych-2,53 0 Stosunek zastąpienia-0,41 -0,48 Podatki od wynagrodzeń-0,24 -0,72! ŁĄCZNIE-4,52 -3,76 Tabela zawiera wyniki szacunków Nickela i Van Oursa siły od- działywania różnych metod obniżania bezrobocia w Wielkiej Bry- tanii i w Holandii u schyłku XX w. Sugerują one podobną skutecz- ność brytyjskich metod rynkowych i holenderskiej intensywnej interwencji państwa.