1 WOJEWÓDZKA KONFERENCJA„Sytuacja dziecka w rodzinie migrującej zarobkowo - prawne, ekonomiczne i psychologiczno-pedagogiczne skutki migracji” Rzeszów, 22 grudnia 2009 r.
2 Wpływ migracji zarobkowej rodziców na sytuację ekonomiczną dzieckadr Katarzyna Błaszczuk Instytut Socjologii Uniwersytet Rzeszowski „Kiedy nie ma pracy, wszelkie życie ulega rozpadowi, ale kiedy praca jest bezduszna, życie dławi się i zamiera” Albert Camus
3 Charakterystyka migracji Polaków Wpływ migracji zarobkowej rodziców na sytuację materialną dziecka. Wykorzystanie środków finansowych na rozwój dziecka i poprawę bytu. Niewłaściwe wykorzystanie środków finansowych przez dziecko/opiekuna. Pogorszenie sytuacji materialnej dziecka. Brak wpływu migracji rodziców na sytuację materialną dziecka. Przedstawioną problematykę opracowano na podstawie: 1. Kozdrowicz E., Psychopedagogiczne skutki rozłąki migracyjnej, w: „Zeszyty metodyczne”2008 nr 8, s.21-34 2. Pokrzywa M., Zagraniczne migracje zarobkowe Polaków po 1 maja 2004 roku w świetle badań centralnych instytucji, w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego Nr 54, Seria Socjologiczno-Historyczna 2008, Malikowski M. (red.), Socjologia 5, s.68-84 3. Walczak B., Migracje rodzicielskie, w: „Zeszyty metodyczne”2008 nr 8, s.7-18
4 Rodzice lub opiekunowie prawni dziecka mają obowiązek zaspokajać jego potrzeby materialne, stanowiące jeden z podstawowych warunków realizacji opiekuńczo-zabezpieczającej funkcji rodziny. Sytuacja ekonomiczna ma wpływ na prawidłowy rozwój dziecka, ponieważ wiąże się z organizacją życia w bezpiecznym środowisku, zapewniającym posiadanie dachu nad głową, właściwe odżywianie, ubranie, opiekę medyczną, edukację, wypoczynek, organizację czasu wolnego, utrzymywanie kontaktów z dalszą rodziną i rówieśnikami, realizację zainteresowań.
5 Przemiany społeczno-ekonomiczne i polityczne w okresie transformacji systemowej nie pozostały bez wpływu na funkcjonowanie rodziny w nowych realiach gospodarki rynkowej i globalizacji. Sytuacja wielu rodzin w krajach dawnego Bloku Wschodniego uległa pogorszeniu, z powodu zadłużenia zagranicznego oraz upadłości nierentownych przedsiębiorstw i małych zakładów pracy, co wpłynęło na znaczne ograniczenie zatrudnienia i pojawienie się niespotykanego wcześniej problemu bezrobocia na tak dużą skalę.
6 Od schyłku XIX wieku Polska znajduje się w czołówce europejskich krajów emigracji zarobkowej.W l.l. 80-tych XX wieku masowa migracja zarobkowa wynosiła powyżej 2 mln. osób. Stały poziom odpływu migracyjnego utrzymywał się w l.l. 90-tych, w związku ze stopniowym znoszeniem ograniczeń administracyjnych i bardzo wysoką stopą bezrobocia (spis powszechny wykazał brak ok. 2% populacji w 1988 r. i 1.8% w 2002 r.). Integracja z Unią Europejską stworzyła nowe perspektywy rozwoju dla obywateli państw członkowskich, dzięki zniesieniu barier komunikacyjnych i otwarciu rynków pracy w krajach tzw. „Starej Unii”.
7 Otwarcie nowych rynków pracy po 1 maja 2004 rOtwarcie nowych rynków pracy po 1 maja 2004 r. było okazją do zalegalizowania nielegalnych migracji zarobkowych, odbywanych pod pozorem wyjazdów turystycznych (szacuje się, że ok. 40% pracowników w Anglii, to wcześniejsi nielegalni emigranci). Wg szacunków GUS, pod koniec 2007 r tys. Polaków przebywało za granicą powyżej trzech miesięcy (z tego 1860 tys. w krajach UE).
8 Cechy migracji poakcesyjnych:- skrócenie czasu migracji (głównie wyjazdy sezonowe i krótkookresowe) - nowe centra migracyjne (województwo mazowieckie, wielkopolskie i zachodniopomorskie) - zmiana alokacji migrantów (w czołówce znajdują się: Wielka Brytania, Niemcy, Irlandia, nastąpił największy spadek liczby migrujących do USA). - istotną rolę odgrywa motywacja ekonomiczna oraz potrzeba samorealizacji, rozwoju zawodowego, zdobycia uznania społecznego (stypendia i staże pracowników naukowych wyższych uczelni).
9 Tytuł referatu wymaga zawężenia problematyki do aspektu ekonomicznego migracji zarobkowej rodziców i jej wpływu na sytuację materialną dziecka. Migracje rodzicielskie są najczęściej krótkotrwałe, o charakterze sezonowym lub sporadycznym (np. jeden wyjazd 2-miesięczny w ciągu trzech lat). Trudniejsza sytuacja dotyczy rodzin, w których rozłąka jest dłuższa. Wysoki poziom bezrobocia w niektórych rejonach wymusza migrację o charakterze stałym i rozłąka staje się chroniczna lub permanentna. Trudno jednak oszacować, czy migracja wynikała z potrzeb, czy z rozpadu związku.
10 Niski koszt przejazdów i brak barier administracyjnych (paszporty, wizy) sprawia, że nie ma już konieczności przebywania w kraju docelowym przez kilka lat, a wysokie koszty utrzymania w krajach przyjmujących sprawiają, że opłacalne są krótkotrwałe wyjazdy (dzięki zamieszkiwaniu z kilkoma innymi imigrantami w jednym pokoju)
11 W pedagogice funkcjonuje pojęcie sieroctwa migracyjnego, ponieważ podczas przebywania rodziców za granicą dzieci wymagają sprawowania opieki zastępczej. Określenie „euro-sieroctwo” jest niewłaściwe (migranci nie są rodzicami sierot) i stygmatyzuje migrantów, ponieważ: - większość decyzji migracyjnych jest podejmowanych w celu osiągnięcia minimum egzystencji rodziny - postrzeganie migrantów jako jednostek egoistycznych, dbających wyłącznie o pieniądze, nie pozwoli na ujawnienie faktu migracji ojca/matki i utrudni obserwację dzieci z rodzin migracyjnych dla przeciwdziałania ewentualnym negatywnym następstwom rozłąki.
12 Charakterystyka migracji rodzicielskich:- w strumieniu migracyjnym dominują mężczyźni (na 100 osób migrujących po 1 maja 2004, ok. 73% stanowią ojcowie) - regiony o dużych tradycjach migracyjnych wysyłają mniej matek a więcej ojców - w nowych rezerwuarach migracyjnych udział kobiet jest najwyższy (podkarpackie - 36,17%; mazowieckie - 33,98%; warmińsko-mazurskie %)
13 - ojcowie migrują częściej i na dłużej (średnia dla mężczyzn wynosi 7 m-cy, a dla kobiet 5 m-cy)- długość migracji jest skorelowana z poziomem bezrobocia (stopa bezrobocia w latach w województwie podkarpackim wyniosła 17,1%, co uplasowało region na 6 miejscu w kraju), - udział % uczniów, plasuje się na 1 miejscu w przypadku migracji matki (9,4%), a na 3 miejscu w przypadku migracji ojca (16,6%).
14 Skala migracji rodzicielskichW okresie poakcesyjnym na czasową migrację (bez sezonowych) zdecydowała się matka mniej więcej co dwudziestego i ojciec co dziesiątego ucznia. Przy uwzględnieniu wyjazdów sezonowych, 26-29% uczniów w wieku 9-18 lat doświadczyło rozłąki z przynajmniej 1 rodzicem. Łączna liczba uczniów rozłączonych z rodzicami, na okres: 2-6 m-cy: z matką tys., z ojcem tys. ponad 1 rok: z matką tys., z ojcem tys. Migracje obojga rodziców stanowią ok. 22% ogółu migracji rodzicielskich, ale najczęściej są naprzemienne (grupa 3-16 tys. uczniów była jednocześnie rozłączona z obojgiem rodziców). Migracje w rodzinach samotnych rodziców wyniosły tys. (2,2-5,5 tys. samotnych ojców migrowało na dłużej niż 1 rok)
15 W rodzinach rozbitych często wyjeżdżał rodzic nie mieszkający z dzieckiem, a migracja była finałem rozpadu związku i początkiem nowego życia partnera (najczęściej mężczyzny). Wiek dziecka w przypadku wyjazdu ojca nie miał znaczenia, matki nie wyjeżdżały przed ukończeniem 4 roku życia przez najmłodsze dziecko. Największe spiętrzenie migracji występuje wśród rodziców obecnych latków, najmniej 14-latków i latków.
16 Migracje powrotne Wiele czynników decyduje o powrocie osób z migracji zarobkowej i ma różne konsekwencje dla samych powracających, ich rodzin i społeczności lokalnej. Silne czynniki przyciągające do kraju to: dzieci, współmałżonek, dom, majątek, stała praca, kontakty społeczne i towarzyskie. Ci, co pozostają za granicą wskazują na korzyści związane z trwałym zamieszkaniem poza krajem, takie jak: wyższe wynagrodzenie, przywileje socjalne, które przysługują zwłaszcza młodym rodzinom z dziećmi.
17 Bilans migracji powrotnych Szanse dla migrantów i ich rodziny:- przekonanie, że w porównaniu z warunkami za granicą życie daje więcej satysfakcji, - zgromadzony kapitał i nowe kompetencje (wiedza, organizacja pracy, znajomość języka obcego) pozwalają na poprawę sytuacji gospodarstwa domowego.
18 Szanse dla społeczności lokalnej:- dysponowanie środkami pozwalającymi wesprzeć rozwój lokalnej przedsiębiorczości - dopływ pieniędzy z zagranicy sprzyja działalności inwestycyjnej i tworzeniu nowych miejsc pracy - migranci są potencjałem demograficznym w małych miastach i na wsi - migranci mogą pełnić rolę liderów i „ekspertów” dzięki zdobytym kompetencjom (w sferze ekonomicznej, społecznej i kulturowej)
19 Zagrożenia dla migrantów i ich rodziny: - porażka migracyjna może zagrażać egzystencji rodziny - brak możliwości wejścia na rynek pracy Zagrożenia dla środowiska lokalnego: - migranci powrotni mogą wymagać intensywnego wsparcia publicznych służb zatrudnienia - w przypadku braku wsparcia może dojść do reemigracji i utraty zasobów kapitału ludzkiego na zawsze - zasobni migranci wracają zazwyczaj do dużych ośrodków miejskich, co osłabia potencjał rozwojowy danej społeczności lokalnej
20 Badania dotyczące pracy Polaków za granicą, przeprowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej (w dniach 4-7 marca 2005 roku na reprezentatywnej próbie dorosłych mieszkańców Polski liczącej 1025 osób oraz 6-9 października 2006 roku na próbie 999 osób), wykazały, że: - średnie miesięczne oczekiwania płacowe osób rozważających wyjazd za granicę to ok zł (jest to kwota możliwa do osiągnięcia) - zarobione za granicą pieniądze respondenci chcieliby najczęściej przeznaczyć na bieżące wydatki - najważniejszą inwestycją byłoby własne mieszkanie
21 - znaczna część respondentów myślących o wyjeździe dopuszczała możliwość podjęcia pracy bez formalnej umowy - osoby rozważające migrację zarobkową najczęściej chciałyby pozostać dłużej niż rok (dużym zainteresowaniem cieszyły się też wyjazdy sezonowe i krótkoterminowe) - ok. 18% badanych deklarowało chęć pozostania na stałe - wśród osób już przebywających za granicą, większość deklarowała chęć powrotu do kraju dopiero za kilka lat - ok. 20% przebywających za granicą nie zamierza wrócić do kraju Dostęp do wielu raportów z przeprowadzonych badań jest utrudniony, ponadto statystyki GUS nie uwzględniają migracji czasowych (obejmują emigrantów, którzy wymeldowali się z pobytu stałego w związku z wyjazdem za granicę), dlatego przedstawione dane są wyłącznie szacunkowe.
22 Sytuacja ekonomiczna dziecka w rodzinie rozłączonej
23 KORZYSTNA Zabezpieczenie:- znaczna poprawa sytuacji materialnej (środki finansowe, rzeczowe, mniejsza liczba osób na utrzymaniu w kraju) - poczucie bezpieczeństwa dzięki kondycji finansowej - brak ograniczeń w realizacji potrzeb dnia codziennego - realizacja planów związanych z mieszkaniem (kupno, budowa, remont, wynajęcie, wyposażenie) - kupno samochodu - edukacja dzieci
24 Rozwój: - poznanie kultury , tradycji, języka innego kraju (opowieści i odwiedziny u rodzica) - zmiany w organizacji życia codziennego (sposób spędzania czasu wolnego, nowe potrawy, urządzenie mieszkania)
25 AMBIWALENTNA Nastawienie na wyjazd:- uznawanie korzyści materialnych, jako w zupełności kompensujących nieobecność rodzica - planowanie własnej przyszłości za granicą bez możliwości budowania jej w kraju
26 NIEKORZYSTNA Osamotnienie:- równoczesna lub naprzemienna praca rodziców za granicą (zamieszkiwanie z dziadkami, uleganie zachciankom, niedopilnowanie) - złe wykorzystanie „wolności od rodziców” (zaniedbanie nauki, spotkania towarzyskie, nie liczenie się z wydatkami)
27 Zaniedbanie: - przeciążenie rodzica pozostającego w kraju lub opiekuna (nadmiar obowiązków, brak czasu na pomoc w nauce, wypoczynek, zapewnienie opieki medycznej) - trudności dziecka w funkcjonowaniu w roli ucznia (wagary, brak przygotowania do lekcji, narastanie opóźnień) - narażenie na patologie społeczne (przeznaczanie środków na zakup alkoholu, leków, narkotyków) - zagrożenia zdrowotne (choroby zakaźne, prostytucja, ciąże nastolatek)
28 Zmiana sytuacji ekonomicznej w rodzinie migrującej zarobkowo na podstawie danych uzyskanych za zgodą Dyrektora MOPS w Rzeszowie oraz Przewodniczącej Sądu Rejonowego Wydziału III Rodzinnego i Nieletnich w Rzeszowie. Na podstawie danych z 2008 roku z pomocy MOPS korzystało 4191 rodzin (10170 osób), zaś w pierwszym półroczu 2009 roku 3415 rodzin (7481 osób).
29 Liczba rodzin, w których rodzice migrują za granicę wynosi 14, w tym:w 10 rodzinach wyjeżdża ojciec w 4 rodzinach wyjeżdża matka Opiekę nad małoletnimi dziećmi sprawują: matka (10), ojciec (1), babcia (1), ciotka (1), pełnoletni syn (1). Sytuacja materialna rodzin: uległa poprawie w 8 rodzinach (za granicą pracuje 4 ojców i 4 matki) poprawa jest okresowa w 3 rodzinach (za granicą pracuje ojciec) nie uległa zmianie w 3 rodzinach (za granicą pracuje ojciec).
30 Rodziny, w których nastąpiła poprawa sytuacji materialno-bytowej nie korzystają z pomocy MOPS, zaś te, w których nastąpiła okresowa poprawa sytuacji, sporadycznie korzystają z pomocy MOPS (wyjazdy rodziców są krótkoterminowe).
31 Z informacji uzyskanych od kuratorów sądowych Sądu Rejonowego III Wydziału Rodzinnego i Nieletnich w Rzeszowie wynika, że wśród 21 rodzin objętych nadzorem kuratorskim, w których rodzice migrują zarobkowo sytuacja ekonomiczna przedstawia się następująco:
32 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ