1

2 Współczesne teorie leksykograficzne Mirosław Trybisz Instytut Filologii Romańskiej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 2005

3 2 Problematyka definicji słownikowej n Definicja definicji n Definicja równościowa n Definicja klasyczna n Definicja wystarczająca n Definicja hipospecyficzna n Definicja hiperspecyficzna n Trudność wyboru klasy ogólnej i cech różnicujących n Granice modelu arystotelesowskiego

4 3 Problematyka definicji słownikowej n Podział definicji z punktu widzenia językoznawczego n Typy definicji według W. Doroszewskiego n Ogólne zasady definiowania n Błędy w definicjach słownikowych n Cechy definicji w ISJP n Wybrana bibliografia

5 4 Skróty użyte w prezentacji: ISJP = Inny słownik języka polskiego, Red. M. Bańko, T. 1-2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. KSJP = Komputerowy słownik języka polskiego PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.

6 5 Definicja definicji ISJP: Definicja wyrazu lub wyrażenia to sformułowanie, które objaśnia ich znaczenie. KSJP: definicja «określenie znaczenia wyrazu, sprowadzające się zwykle do sprecyzowania jego treści i zorientowania w jego możliwym zakresie» log. ‹łac. definitio ‘określenie’›

7 6 Definicja równościowa definiendum+spójnik+definiens definiendum log. «wyraz, termin definiowany; część definicji stanowiąca jej człon określany» ‹łac. ‘to, co należy określić’› definiens log. «wyraz, termin definiujący; część definicji stanowiąca jej człon określający» ‹łac. ‘określający’› /KSJP/

8 7 Definicja klasyczna (model arystotelesowski) Definiens = genus proximus + diferencia specifica Np.: stal: stop żelaza z węglem kwadrat: prostokąt równoboczny grog «napój alkoholowy z rumu lub innego mocnego trunku zmieszanego z gorącą wodą i osłodzonego» /KSJP/

9 8 Definicja klasyczna (model arystotelesowski) Definiens = genus proximus + diferencia specifica Np.: krzesło wiedeńskie «krzesło mające oparcie z wygiętego kabłąkowato pręta i siedzenie wyplatane z rafii» /KSJP/ oko: narząd wzroku

10 9 Definicja klasyczna jest z założenia definicją wystarczającą Test podwójnego pytania: Czy wszystkie X są Y, które Z? Czy wszystkie Y, które Z są X? Gdzie:X = definiendum Y = genus proximus Z = diferencia specifica

11 10 Definicja klasyczna jest z założenia definicją wystarczającą Np.: Czy wszystkie stale są stopami żelaza z węglem? TAK Czy wszystkie stopy żelaza z węglem są stalą? TAK Wniosek: powyższa definicja stali jest definicją wystarczającą

12 11 Definicji klasycznej w mniejszym stopniu podlegają predykaty Np.: wstrząsnąć 1. «silnie, gwałtownie poruszyć czymś raz po raz, wprawić coś w drganie, spowodować drganie; potrząść, potrząsnąć» /KSJP/ 4 Jeśli wstrząsnęliśmy jakąś rzeczą, rzadziej osobą, to zrobiliśmy nią kilka szybkich krótkich ruchów na boki lub w górę i w dół. /ISJP/ minimalny: bardzo mały

13 12 Definicja hipospecyficzna (niewystarczająca) Są Y, które Z nie będące X Np.: arafatka: chustka na głowę

14 13 Definicja hiperspecyficzna (encyklopedyczna) Wykracza poza konieczny opis. Np.: sainsimonizm «utopijna doktryna filozoficzno-społeczna Saint-Simona postulująca ustalenie nowej struktury społecznej, w której zniesione byłoby prawo dziedziczenia i obowiązywałaby zasada „każdemu według zdolności”» /KSJP/

15 14 Trudność wyboru klasy ogólnej i cech różnicujących pstrąg «ryba z rodziny łososiowatych o oliwkowobrunatnym grzbiecie, złotawych bokach w czarne plamki i srebrzystym brzuchu, zamieszkująca głównie wody słodkie, zwłaszcza czyste, wartkie rzeki; pospolita w całej Europie, Azji i Ameryce; występuje w licznych gatunkach, często hodowana; ceniona dla smacznego mięsa; w Polsce występuje pstrąg potokowy, Salmo trutta» » /KSJP/

16 15 Trudność wyboru klasy ogólnej i cech różnicujących Np.: blok 2. «duży, wielopiętrowy budynek o powtarzalnych segmentach» /KSJP/ biurowiec «budynek zaprojektowany i przeznaczony na biura» /KSJP/

17 16 Granice modelu arystotelesowskiego n indefinibilia; n wyrazy gramatyczne; n niektóre wyrazy oznaczające relację część/całość. Np.:

18 17 Granice modelu arystotelesowskiego że 1. «spójnik łączący ze zdaniem nadrzędnym zdania podrzędne lub ich równoważniki rozwijające treść składników zdania nadrzędnego (często w połączeniu z wyrazami oznaczającymi przekazywanie wiadomości, procesy myślowe, doznania, stany uczuciowe)» 2. «spójnik łączący ze zdaniem nadrzędnym zdania podrzędne (lub ich równoważniki) wyrażające rację, przyczynę, uzasadnienie tego, o czym się mówi w zdaniu nadrzędnym»

19 18 Granice modelu arystotelesowskiego 3. «spójnik łączący ze zdaniem nadrzędnym zdania podrzędne (lub ich równoważniki) wyrażające skutek tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym» 4. «wyraz o charakterze ekspresywnym, rozpoczynający zdanie wyrażające zwykle niezadowolenie, zdumienie» 5. książk. «partykuła (pisana osobno) wchodząca w skład wyrażeń złożonych o charakterze spójnikowym lub modalnym» /KSJP/

20 19 Granice modelu arystotelesowskiego dochód «suma wpływów, szczególnie pieniężnych, w gospodarce państwa, przedsiębiorstwa, jednostki; przychód, wpływ» /KSJP/

21 20 Podział definicji z punktu widzenia językoznawczego n definicje semantyczne; n definicje gramatyczne; n definicje pragmatyczne. Lub: n definicje przedmiotowe (część definicji semantycznych); n definicje metajęzykowe (definicje pragmatyczne, gramatyczne i część definicji semantycznych).

22 21 Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja realnoznaczeniowa pole 1. «obszar ziemi przeznaczony pod uprawę, nadający się do uprawy; ziemia uprawna» /KSJP/ 1 Pole to obszar ziemi przeznaczony pod uprawę. /ISJP/

23 22 Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja strukturalno-znaczeniowa donosiciel «ten, kto donosi, oskarża; denuncjator, szpieg» /KSJP/ Donosiciel to człowiek, który donosi na kogoś do władz. Słowo używane z dezaprobatą. /ISJP/

24 23 Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja strukturalna drobniutki forma zdr. o odcieniu intensywnym od drobny (zwykle w zn. 1–3) drobniutko przysłów. od drobniutki /KSJP/ Drobniutkie rzeczy lub osoby są bardzo drobne. Słowo wyrażające emocję pozytywną. /ISJP/

25 24 Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja strukturalna (cd.) drobno- tworzy przymiotniki złożone i 1 wskazuje, że to, co nazywane jest drugim członem, ma niewielkie rozmiary […] 2 wskazuje, że to, co nazywane jest drugim członem ma niewielkie znaczenie lub niewielką skalę […]. /ISJP/

26 25 Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja zakresowa beczeć 1. «o owcy lub kozie: wydawać głos» a) przen. zwykle ndk «brzydko śpiewać» b) «o niektórych instrumentach: wydawać dźwięk zawodzący, jęczący» 3. łow. «o niektórych zwierzętach (danielach, bekasie, kszyku): wydawać głos podobny do głosu owcy lub kozy» /KSJP/

27 26 Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja zakresowa (cd.) milusiński zwykle w lm «pieszczotliwie lub żartobliwie o dzieciach» /KSJP/ Nasi milusińscy to nasze dzieci. Słowo potoczne, używane pieszczotliwie lub żartobliwie. /ISJP/

28 27 Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja synonimiczna pedagog «nauczyciel, wychowawca, także: teoretyk w zakresie pedagogiki lub pedagogii» /KSJP/ miło 1. «serdecznie, życzliwie, uprzejmie» 2. «dobrze, przyjemnie, błogo; z zadowoleniem, z przyjemnością» /KSJP/ Jeśli jest nam miło z jakiegoś powodu, to sprawia nam to przyjemność. /ISJP/

29 28 Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja gramatyczna więc 1. «spójnik łączący zdania współrzędne wynikowe; poprzedza zdanie wyrażające skutek, wynik, wniosek wypływający z treści zdania poprzedniego» 2. «spójnik rozpoczynający wyliczenie, wymienienie, podanie przykładów na to, o czym była mowa (zwykle w połączeniu: a więc)»

30 29 Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja gramatyczna (cd.) 3. «partykuła o charakterze ekspresywnym, zwykle uwydatniająca kontrast, zdziwienie; czasem służy do nawiązania rozmowy» /KSJP/ większy 1. «stopień wyższy od duży, wielki» /KSJP/

31 30 Ogólne zasady definiowania (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) Definicja powinna mieć charakter językowy językowy, nie encyklopedyczny Znaczenia […] powinno się wyjaśniać za pomocą języka semantycznego zbudowanego z tego samego języka naturalnego, do którego należą zarejestrowane w słownikach jednostki. (Grochowski 1982:122)

32 31 Ogólne zasady definiowania (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) lew I «Panthera leo, duży ssak drapieżny z rodziny kotów, o muskularnej budowie ciała, dużej głowie (u samca okolonej grzywą) i płowej, krótkiej sierści; żyje w Afryce, na Półwyspie Arabskim, w Azji Mniejszej i w Indiach» lew morski «Zalophus californianus, ssak morski z rodziny uchatek, zamieszkujący wybrzeża Kalifornii, Galapagos i Japonii, często hodowany w ogrodach zoologicznych; uchatka kalifornijska» /KSJP/

33 32 Ogólne zasady definiowania (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) Definicja powinna mieć charakter rozczłonkowany Definicja powinna mieć charakter rozczłonkowany, tzn. definiens musi być zbudowany z elementów semantycznie prostszych od definiendum zabić 1. «pozbawić kogoś, coś życia w sposób gwałtowny, zadać komuś śmierć; uśmiercić, zamordować» /KSJP/

34 33 Ogólne zasady definiowania (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) Definiendum i definiens powinny być synonimiczne Definiendum i definiens powinny być synonimiczne, czyli równoznaczne n DF za szeroka łóżko: mebel do sypialni grog: napój alkoholowy n DF zbyt wąska skrzydłowy: piłkarz grający na bocznej części (skrzydle) boiska

35 34 Ogólne zasady definiowania (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) W definiensie nie może wystąpić wyraz definiowany W definiensie nie może wystąpić wyraz definiowany, tzn. nie można definiować tego samego przez to samo n błędne koło bezpośrednie ponury: mający ponurą minę

36 35 Ogólne zasady definiowania (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n błędne koło pośrednie łgarz «człowiek, który łże; kłamca, kłamczuch, blagier» blagier «ten, kto blaguje; łgarz» kłamca «człowiek mówiący nieprawdę, kłamiący; łgarz» /KSJP/

37 36 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Brak równoważności semantycznej, szczególnie w definicjach synonimicznych kłam «fałsz, kłamstwo, kłamanie» zbytecznie «niepotrzebnie, bez potrzeby» bractwo 1. żart. pouf. «grono współtowarzyszy; kompania, towarzystwo, brać» 3. hist. «zrzeszenie, stowarzyszenie, związek, organizacja» /KSJP/

38 37 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Definiowanie ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane), w tym tworzenie błędnych kół pisać 3. «formułować, ujmować swoje myśli na piśmie, utrwalać je za pomocą pisma» utrwalać 3. «rejestrować dźwięki, obrazy na taśmach, płytach itp. w celu ich późniejszego odtworzenia; zapisywać tekst» /KSJP/

39 38 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Błędy kategoryzacji fotel 1. «szerokie, wygodne krzesło, zwykle wyściełane, z poręczami» /KSJP/ Fotel to szeroki, wygodny mebel do siedzenia dla jednej osoby, z oparciem dla pleców i rąk, zwykle wyściełany. /ISJP/

40 39 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Błędy kategoryzacji (cd.) filiżanka 1. «czarka z uszkiem, najczęściej porcelanowa lub fajansowa, używana do herbaty, kawy, czekolady, niektórych zup itp.» /KSJP/ Filiżanka to małe, okrągłe naczynie z uszkiem, używane do picia kawy i herbaty oraz do niektórych zup. /ISJP/

41 40 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Błędy kategoryzacji (cd.) chaber «Centaurea, roślina zielna z rodziny złożonych, o kwiatach różnych kolorów, występująca w wielu gatunkach na polach, łąkach, stepach, hodowana także jako roślina ozdobna; w Polsce najpospolitszy jest chaber bławatek a. modrak (Centaurea cyanus), chwast polny o kwiatach niebieskich» /KSJP/ Chaber to kwiat polny o niebieskich płatkach, często rosnący w zbożu. /ISJP/

42 41 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Błędy kategoryzacji (cd.) ambona 1. «w kościele chrześcijańskim: rodzaj małej, przyściennej trybuny, zazwyczaj bogato zdobionej, służącej jako miejsce wygłaszania kazań i czytania Pisma świętego; kazalnica» /KSJP/ 1 Ambona to w kościele rodzaj bogato zdobionego balkonu z daszkiem. Z ambony ksiądz wygłasza kazanie do ludzi. /ISJP/

43 42 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Encyklopedyzm (definiowanie ignotum per ignotum, definicje rozmijają się z wyczuciem językowym mówiących po polsku, często nie pasują do następujących cytatów lub przykładów użycia, mogą dezaktualizować się wraz z postępem nauki, nie zdają sprawy ze zdolności danej jednostki do motywacji znaczeń pochodnych, metafor i frazeologizmów, jak ucho vs. uchwyt)

44 43 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Encyklopedyzm (cd.) ucho 1. «parzysty narząd słuchu i równowagi u kręgowców (u człowieka i ssaków składający się z ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego) znajdujący się po obu stronach głowy; małżowina uszna»

45 44 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Encyklopedyzm (cd.) Uszy odstające, przylegające. Duże, małe uszy. Obwisłe uszy u psa. Klipsy w uszach. Ciągnąć za uszy. Wytargać za ucho, za uszy. Dostać, oberwać, zdzielić kogoś po uchu, przez ucho. Mówić (komuś) do ucha, na ucho, w ucho. Trzepnąć w ucho. Ogłuchnąć na jedno ucho. Odgarnąć włosy za uszy. Przyłożyć, przytknąć dłoń do ucha. Przyłożyć ucho do ściany. Nałożyć kapelusz na uszy. Komuś brzmi, dzwoni, dźwięczy, szumi w uszach. /KSJP/

46 45 Błędy w definicjach słownikowych (na podst.: P. Żmigrodzki 2003) n Encyklopedyzm (cd.) telefon 1. «urządzenie techniczne umożliwiające dwustronną rozmowę na odległość, składające się z aparatów nadawczo-odbiorczych połączonych przewodami; także: każdy z takich aparatów; aparat telefoniczny» /KSJP/

47 46 Cechy definicji w ISJP n pełnozdaniowe i kontekstowe; n analityczne; n nieencyklopedyczne; n jasne i naturalne.

48 47 Cechy definicji w ISJP Kontekstowość Kontekstowość definicji pozwala przede wszystkim na zawarcie informacji o łączliwości składniowej i leksykalnej oraz wskazanie przenośnego użycia. Takie definicje zawierają również, przynajmniej częściowo, kwalifikatory i moralną ocenę wyrażenia. Kiedy zastosowanie definicji kontekstowej jest niemożliwe, stosuje się definicję metajęzykową.

49 48 Cechy definicji w ISJP Jeśli ktoś ciemięży ludzi, to wykorzystując swoją władzę ogranicza ich wolność, ich prawa i nakłada na nich zbyt ciężkie obowiązki. Słowo przestarzałe, dziś książkowe. 2 Kupujący to ktoś, kto coś kupuje. O kobiecie mówimy kupująca.

50 49 Cechy definicji w ISJP 2 Niektórzy mówią cieć o mężczyźnie, do którego żywią pogardę lub inne złe uczucie. Słowo potoczne i obraźliwe. 1 Jeśli ktoś lub coś znajduje się na czymś, to stykając się z powierzchnią tej rzeczy, zajmuje jej część. Jeśli stawiamy lub kładziemy jakąś rzecz, rzadziej osobę, na coś, to umieszczamy ją tak, by stykała się z tym i zajmowała część tego. […] 4 Słowem na poprzedzamy nazwę osoby lub rzeczy ku której coś jest zwrócone.

51 50 Cechy definicji w ISJP Analityczność Analityczność pozwala unikać błędnych kół i definicji synonimicznych, które pojawiają się tylko w przypadku wyrazów nacechowanych. Można jedynie zarzucić częsty brak odniesienia do wybranego użycia i do podstawy słowotwórczej.

52 51 Cechy definicji w ISJP 1 Cieć to inaczej dozorca. Słowo potoczne, lekceważące i obraźliwe. Dozorca to 1 osoba utrzymująca porządek w budynku mieszkalnym i wokół niego, 2 osoba pilnująca jakiegoś obiektu lub ludzi, np. więźniów.

53 52 Cechy definicji w ISJP Burzyciel jakiegoś istniejącego stanu rzeczy to ktoś, kto zmienia go w sposób gwałtowny. 2 Jeśli ktoś lub coś burzy jakiś stan lub jakąś strukturę, to niszczy je lub gwałtownie zmienia, zwłaszcza na gorsze.

54 53 Cechy definicji w ISJP Nieencyklopedyczność Nieencyklopedyczność pozwala odzwierciedlić zachowania językowe przeciętnego użytkownika tego języka. Zarzucić można rzadką niekonsekwencję poprzez mnożenie użyć (potocznego i naukowego) a także dodawanie informacji o charakterze encyklopedycznym.

55 54 Cechy definicji w ISJP 1 Ucho człowieka lub zwierzęcia to jedna z dwóch części jego ciała znajdujących się symetrycznie po obu stronach głowy i służących mu do słuchania. Delfin to 1 duże zwierzę morskie o obłym ciele i wydłużonym pysku przypominającym dziób. Delfiny łatwo jest oswoić i tresować.

56 55 Cechy definicji w ISJP 1 Niewypał to pocisk, który po uderzeniu w cel nie eksplodował i grozi wybuchem, jeśli na przykład zostanie uderzony.  W użyciu specjalistycznym, niewypał to nabój, który nie wypalił, mimo zadziałania mechanizmu odpalającego.

57 56 Cechy definicji w ISJP Jasność i naturalność Jasność i naturalność odzwierciedlona jest w użyciu prostego, czasami wręcz potocznego języka, unikaniu skrótów i skomplikowanych, złożonych, nienaturalnych struktur składniowych.

58 57 Wybrana bibliografia Słowniki: Inny słownik języka polskiego, Red. M. Bańko, T. 1-2, PWN, Warszawa 2000. Komputerowy słownik języka polskiego PWN, PWN, Warszawa 1998. Słownik języka polskiego PAN, Red. W. Doroszewski, T. 1-11, PWN, Warszawa 1958 - 1969. Słownik języka polskiego PAN, Red. M. Szymczak, T. 1-3, PWN, Warszawa 1978 - 1981. Słownik współczesnego języka polskiego, Red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1996. Słownik wyrazów obcych PWN, Red. J. Tokarski, PWN, Warszawa 1971. Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, A. Markowski, R. Pawelec, Wilga, Warszawa 2000

59 58 Wybrana bibliografia Dzieła teoretyczne: Bańko, M. (2000): Zawartość słownika, w: Inny słownik języka polskiego, Red. M. Bańko, T. 1, PWN, Warszawa. Doroszewski, W. (1958): Uwagi i wyjaśnienia wstępne, w: Słownik języka polskiego, Red. W. Doroszewski, T. 1, PWN, Warszawa. Grochowski, M. (1982): Zarys leksykologii i leksykografii. Zagadnienia synchroniczne, Wydawnictwa UMK, Toruń. Grochowski, M. (1993): Konwencje semantyczne a definiowanie wyrażeń językowych, Zakład Semiotyki Logicznej UW, Warszawa. Miodunka, W. (1989): Podstawy leksykologii i leksykografii, PWN, Warszawa. Pawłowski, T. (1978): Tworzenie pojęć w naukach humanistycznych, PWN, Warszawa.

60 59 Wybrana bibliografia Dzieła teoretyczne (cd.): Picoche, J. (1977): Précis de lexicologie française, Nathan, Paris. Porto Dapena J.-A. (2002): Manual de técnica lexicográfica, Arco libros, Madrid. Wierzbicka, A. (1969): Dociekania semantyczne, Ossolineum, Wrocław. Wierzbicka, A. (1971): Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Wiedza Powszechna, Warszawa. Wierzbicka, A. (1985): Lexicography and Conceptual Analysis, Karoma, Ann Arbor. Żmigrodzki, P. (2003): Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.