1 Wątki „dantejskie” w muzyce: Symfonia „Dantejska” F. Liszta i Francesca da Rimini P. Czajkowskiego Anna Al-Araj (UJ)

2 La Divina Commedia Pisany tercyną poemat włoskiego twórcy – Dantego Alighieri, powstały w I poł. XIV w. Pisany tercyną poemat włoskiego twórcy – Dantego Alighieri, powstały w I poł. XIV w. Wizja wędrówki poety, będącego „na połowie czasu” (35 lat), przez zaświaty: Piekło (l’Inferno), Czyściec (il Purgatorio), Raj (il Paradiso) Wizja wędrówki poety, będącego „na połowie czasu” (35 lat), przez zaświaty: Piekło (l’Inferno), Czyściec (il Purgatorio), Raj (il Paradiso) „W życia wędrówce, na połowie czasu, Straciwszy z oczu szlak nieomylnej drogi, W głębi ciemnego znalazłem się lasu” Silna inspiracja Eneidą Wergiliusza (który pełni rolę „mentora”, „przewodnika” po zaświatach) Silna inspiracja Eneidą Wergiliusza (który pełni rolę „mentora”, „przewodnika” po zaświatach)

3 La Divina Commedia Wykorzystanie symboliki liczb Wykorzystanie symboliki liczb - Budowa trzyczęściowa (tryptyk), w każdej części pojawiają się 33 pieśni (canti) – razem z pieśnią wstępną Commedia liczy zatem 100 pieśni pisanych strofą trzywersową - Podróż trwa 3 dni i 3 noce - Liczba 3 – symbol Trójcy Świętej, liczba 100 – symbol doskonałości

4 La Divina Commedia

5 Piekło Piekło - Ma kształt stożka i składa się z 9 kręgów, na samym dnie zasiada Lucyfer - Nad bramą widnieje napis „Lasciate ogni speranza, voi ch’entrate” („Porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy tu wchodzicie”)

6 La Divina Commedia „Dłoń mi na dłoni położył i lice Ukazał jasne, duchem natchnął śmiałem, Po czym wprowadził w głębin tajemnice. Stamtąd westchnienia, płacz, lament chorałem Biły o próżni bezgwiezdnej tajniki. Więc, już na progu stając, zapłakałem. Okropne gwary, przeliczne języki, Jęk bólu, wycia, to ostre, to bledsze, I rąk klaskania, i gniewu okrzyki Czyniły wrzawę, na czarne powietrze Lecącą wiru wieczystymi skręty, Jak piasek, gdy się z huraganem zetrze”

7 La Divina Commedia

8 Kręgi piekielne Kręgi piekielne - Przedpiekle: dusze gnuśnych, obojętnych na kwestię dobra i zła - I: dusze ludzi nieochrzczonych (m.in. Homer, Horacy, Owidiusz, Sokrates, Platon, Arystoteles) - II: dusze ludzi nie panujących nad zmysłami (m.in. Dydona, Kleopatra, Achilles, Tristan, Francesca da Rimini i Paolo Malatesta) - III: dusze osób nie znających umiaru w jedzeniu i piciu

9 La Divina Commedia - IV: dusze skąpców i rozrzutników - V: dusze gniewnych, zazdrośników, leniwych i pesymistów - VI: dusze heretyków (m.in. Epikur) - VII: dusze gwałtowników wobec bliźnich, samych siebie i Boga (samobójcy, gwałtownicy, sodomici…)

10 La Divina Commedia VIII: dusze stręczycieli, uwodzicieli, pochlebców, wróżbitów, oszustów, hipokrytów, złodziei, siewców niezgody, fałszerzy (m.in. Odyseusz, Mahomet) VIII: dusze stręczycieli, uwodzicieli, pochlebców, wróżbitów, oszustów, hipokrytów, złodziei, siewców niezgody, fałszerzy (m.in. Odyseusz, Mahomet) IX: dusze zdrajców: bliskich, ojczyzny, gości, dobroczyńców (Judasz, Brutus, Kasjusz) IX: dusze zdrajców: bliskich, ojczyzny, gości, dobroczyńców (Judasz, Brutus, Kasjusz)

11 La Divina Commedia

12 Czyściec – wzniesienie położone na antypodach Jerozolimy, stopnie Czyśćca odpowiadają porządkowi grzechów – za najcięższe pokutuje się na najniższych tarasach góry; na wierzchołku Czyśćca poetę opuszcza Wergiliusz Czyściec – wzniesienie położone na antypodach Jerozolimy, stopnie Czyśćca odpowiadają porządkowi grzechów – za najcięższe pokutuje się na najniższych tarasach góry; na wierzchołku Czyśćca poetę opuszcza Wergiliusz

13 La Divina Commedia

14 Po Raju oprowadza poetę ukochana Beatrycze oraz Bernard z Clairvaux Po Raju oprowadza poetę ukochana Beatrycze oraz Bernard z Clairvaux Raj składa się ze sfer niebieskich, w ramach których występują nieba planetarne (związane z cnotami kardynalnymi i boskimi) Raj składa się ze sfer niebieskich, w ramach których występują nieba planetarne (związane z cnotami kardynalnymi i boskimi) Nad dziewięcioma rodzajami nieba znajduje się Empireum i siedziba Boga w kształcie białej róży Nad dziewięcioma rodzajami nieba znajduje się Empireum i siedziba Boga w kształcie białej róży

15 Francesca da Rimini Piotr Czajkowski – liczne dzieła symfoniczne o charakterze programowym (symfonie, uwertury koncertowe: Romeo i Julia, Burza, Rok 1812, fantazja symfoniczna: Franscesca da Rimini) Piotr Czajkowski – liczne dzieła symfoniczne o charakterze programowym (symfonie, uwertury koncertowe: Romeo i Julia, Burza, Rok 1812, fantazja symfoniczna: Franscesca da Rimini) - symfonie: od ilustracyjności ważniejszy „program emocjonalny” – wyraz konfliktów nękających nadwrażliwą jednostkę, odzwierciedlenie dramatycznych zmagań z przeznaczeniem

16 Francesca da Rimini (1883) Silny wpływ osiągnięć Liszta, zastosowanych w Symfonii „Dantejskiej” Silny wpływ osiągnięć Liszta, zastosowanych w Symfonii „Dantejskiej” - Forma ABA’ w prologu - Wprowadzenie motywów ‘infernalnych’ (np. triol w niskim rejestrze w partii kontrabasów) - Wykorzystanie analogicznych rozwiązań w zakresie instrumentacji (np. połączenie brzmienia harfy z rożkiem angielskim) - Efekty ilustracyjne (imitacja odgłosów wichru w partii fletów)

17 Francesca da Rimini Różnice wobec „Lisztowskiego” schematu Różnice wobec „Lisztowskiego” schematu - Silniejsze nasycenie utworu polifonią - Większa zwartość formalna (technika quasi-wariacyjna)

18

19 Francesca da Rimini Wstęp Wstęp - A – opisy przedpiekla - B – nawiązanie do V Pieśni z Piekła: wprowadzenie programowego motta, „złowieszcze” figury w kontrabasach przerywane brzmieniem tam-tamu, wszechobecna chromatyka

20 Francesca da Rimini Część główna Część główna - Tonacja e-moll - Ilustracja hulającego wichru (flety) - Ilustracja motta „Lasciate ogni speranza…” (recytatyw klarnetu solo) - Opowieść Franceski – tonacja E-dur (topos miłosny), rozlewna linia melod., kantylena - Powrót idiomu piekielnego

21 Symfonia „Dantejska” (1854) Dedykowana Wagnerowi Dedykowana Wagnerowi Początkowo miała być odzwierciedleniem układu Boskiej komedii, lecz ostatecznie Liszt zachował tylko tytuły dwóch pierwszych części, a w miejsce Raju wprowadził Magnificat z udziałem chóru żeńskiego (lub chłopięcego) – integralną muzycznie i ideowo III część dzieła Początkowo miała być odzwierciedleniem układu Boskiej komedii, lecz ostatecznie Liszt zachował tylko tytuły dwóch pierwszych części, a w miejsce Raju wprowadził Magnificat z udziałem chóru żeńskiego (lub chłopięcego) – integralną muzycznie i ideowo III część dzieła

22 Symfonia „Dantejska” Cz. I – Piekło Cz. I – Piekło - 5 tematów - Forma sekwencyjna ABA’, zaburzenie budowy allegra sonatowego (próba odzwierciedlenia przeżyć bohaterów, liryczne fragmenty) - Inspiracja V Pieśnią z Piekła Dantego

23 Symfonia „Dantejska” Cz. I – wstęp („A”) Cz. I – wstęp („A”) - T1 – w d-moll (tonacja śmierci), recytatywny, obsada: tuby i puzony, wiolonczele i kontrabasy, przerywany rytmicznymi „figurami śmierci” (tam-tam) - T2 – „Lasciate ogni speranza…”, blacha - T3 – motyw piekła, opadająca linia melod., triole infernalne; symbol Lucyfera

24 Symfonia „Dantejska” - T4 – opadająca linia melod. - T5 – chromatyczny motyw o kierunku wznoszącym, wykorzystanie fletu piccolo; symbol Lucyfera

25

26 Symfonia „Dantejska” Cz. I – część zasadnicza („B”) Cz. I – część zasadnicza („B”) - Ilustracja V Pieśni - Tonacja Fis-dur, kameralizacja obsady (harfa – symbol kobiety) - Opowieść bohaterki – klarnet solo, charakter recytatywny, powolna narracja - Zestawienie rożka angielskiego z harfą – melancholia, charakter pieśniowy („Nie ma większego bólu niż wspomnienie szczęścia w okresie niedoli”)

27 Symfonia „Dantejska” - Nałożenie na siebie motywów pieśniowych i recytatywnych w tonacji H-dur (topos śmierci z miłości u Wagnera)  Powrót idiomu piekielnego („A’”) w tonacji d-moll

28