1 WYBRANE ALTERNATYWNE TEORIE HANDLU MIĘDZYNARODOWEGODr Mieczysław Szostak Starszy wykładowca w Instytucie MSG
2 Główne zagadnienia Uwagi wstępne o alternatywnych teoriach wymiany międzynarodowej. Wpływ korzyści skali produkcji na handel międzynarodowy według modelu M. Kempa. Koncepcja handlu wewnątrzgałęziowego. Wpływ opóźnienia naśladowczego na handel zagraniczny według hipotezy M. Posnera. Koncepcja cyklu życia produktu R. Vernona a handel międzynarodowy. 6. Wymiana handlowa według hipotezy nakładającego się popytu S. Lindera. Oddziaływnie konkurencji monopolistycznej na handel zagraniczny według modelu P. Krugmana.
3 Uwagi wstępne o alternatywnych teoriach wymiany międzynarodowejZ powodu szeregu upraszczających założeń i mankamentów analizy modelowej możliwości wykorzystania dorobku ekonomii klasycznej i neoklasycznej oraz twierdzenia Heckschera-Ohlina do wyjaśniania rzeczywistych procesów gospodarczych ograniczone w praktyce do części (chociaż znaczącej) strumieni handlu światowego. Uchylając przyjęte w teoriach ortodoksyjnych niektóre założenia upraszczające i próbując wyjaśnić w pogłębiony sposób zmiany zachodzące we współczesnej wymianie międzynarodowej, w ostatnich kilku dziesięcioleciach ekonomiści o światowej renomie opracowali sporo nowych koncepcji teoretycznych, modeli i hipotez, dotyczących handlu zagranicznego. Powtałe w ostatnim okresie koncepcje nazywane są zazwyczaj NOWYMI lub ALTERNATYWNYMI teoriami handlu międzynarodowego. W podręczniku A. Budnikowskiego omówione są tylko wybrane, najważniejsze spośród tych współczesnych koncepcji.
4 Wpływ korzyści skali produkcji na handel międzynarodowy według modelu M. KempaJednym z upraszczających założeń analizy modelowej, przyjętych w ortodoksyjnych teoriach handlu zagranicznego, jest założenie o braku zależności poziomu przeciętnych kosztów produkcji poszczególnych wyrobów od skali (wielkości) ich produkcji. Jednak w świetle obserwacji empirycznych powyższe założenie powinno być uchylone, gdyż w praktyce w przypadku większości wyrobów przeciętne koszty spadają w miarę zwiększania wielkości produkcji. Zjawisko to określane mianem KORZYŚCI SKALI PRODUKCJI, które mogą mieć charakter korzyści wewnętrznych lub zewnętrznych.
5 Wewnętrzne korzyści skali produkcji: Pojęcie, źródła i przejawyWewnętrzne korzyści skali występują wtedy, gdy obniżka przeciętnych kosztów wynika ze wzrostu wielkości produkcji danego wyrobu wewnątrz określonego przedsiębiorstwa. Źródła i przejawy występowania wewnętrznych korzyści skali: a) specjalizacja pracowników dzięki rozłożeniu procesu produkcji na szereg prostych czynności (np. przy szyciu odzieży); b) istnienie kosztów stałych (np. koszty ochrony budynku); c) wykorzystanie nowoczesnych, bardziej wydajnych maszyn, urządzeń i linii technologicznych (np. automatyzacja), co opłacalne tylko przy dużej skali produkcji i dużym rynku zbytu; d) podjęcie produkcji ubocznej (np. wytwarzanie bieżników lub chodników w fabryce dywanów; produkcja kopert w zakładach wytwarzających papier do drukarek).
6 Zewnętrzne korzyści skali produkcji i korzyści aglomeracji (koncentracji przestrzennej)Natomiast zewnętrzne korzyści skali występują w sytuacji, kiedy spadek przeciętnych kosztów danego wyrobu wynika nie ze wzrostu wielkości jego produkcji wewnątrz samego przedsiębiorstwa, lecz wiąże się ze zwiększeniem skali produkcji w całej określonej gałęzi lub branży gospodarczej. Przykładem polskie górnictwo węglowe: Wzrost produkcji w skali całej tej gałęzi pozwala na tańsze zakupy maszyn i urządzeń oraz usług, jak też na zmniejszenie nakładów na marketing i sieć zbytu, na badania i rozwój (BiR) oraz na kształcenie pracowników (co przyczyniać się powinno do obniżki przeciętnych kosztów produkcji 1 tony węgla). Podobny charakter mają korzyści koncentracji przestrzennej, zwane też korzyściami aglomeracji. Wynikają one z lokalizacji przedsiębiorstw z tej samej gałęzi w jednym regionie (np. polskie kopalnie na Górnym Śląsku lub amerykańki przemysł technologii informatycznych w Dolinie Krzemowej).
7 Korzyści koncentracji przestrzennej produkcji w kontekście teorii „biegunów wzrostu” i koncepcji tzw. klastrów W niedawnej przeszłości korzyści koncentracji przestrzennej (aglomeracji), w literaturze światowej uznawane były za podstawę teoretycznej koncepcji „biegunów wzrostu”. Głównym twórcą i popularyzatorem tej koncepcji był wybitny francuski ekonomista F. Perroux. Chociaż wzbudzała kontrowersje, wykorzystywano ją zwłaszcza w teorii rozwoju regionalnego. Z kolei w ostatnim okresie dużą popularnością cieszy się koncepcja tzw. klastrów (clusters), „gron” lub „skupisk branżowych” (wg określenia A. Zorskiej), traktowanych jako metoda poprawy konkurencyjności międzynarodowej i pobudzania innowacyjności. Zdaniem M. Portera, klaster to „grupa znajdujących się w geograficznym sąsiedztwie przedsiębiorstw i powiązanych z nimi instytucji, zajmujących się określoną dziedziną, połączona podobieństwami i wzajemnie się uzupełniająca”. Przykładem klaster meblarski pod Poznaniem.
8 Powiązanie korzyści skali produkcji z handlem zagranicznym w modelu MPowiązanie korzyści skali produkcji z handlem zagranicznym w modelu M. Kempa Korzyści skali produkcji mogą być ważnym samoistnym argumentem na rzecz aktywnego uczestnictwa w handlu międzynarodowym, zwłaszcza w przypadku małych i średnich krajów o niewystarczającej chłonności rynku wewnetrznego. W postaci modelowej związek między skalą produkcji i wymianą miedzynarodową przedstawił po raz pierwszy M. Kemp. Model Kempa można zaprezentować w formie graficznej, wykorzystując krzywe możliwości produkcyjnych i społeczne krzywe obojętności. Przedmiotem analizy model 2 krajów, tj. Niemiec i Polski. Jednak w odróżnieniu od wcześniej rozpatrywanych koncepcji, zakłada się, że w obu krajach jednakowe preferencje konsumentów (=wspólne krzywe obojętności I i II) oraz takie same warunki produkcji rozpatrywanych 2 towarów, tj. statków i helikopterów (= wspólna krzywa możliwości produkcyjnych). Wspólna dla obu krajów krzywa możliwości produkcyjnych jest wypukła, co odzwierciedla występowanie korzyści skali produkcji: Przy przesuwaniu się od punktu B w dół, najpierw wysokie alternatywne koszty produkcji helikopterów mierzone ilością statków, z których rezygnujemy. Ale dalej zwiększając skalę produkcji helikopterów, poważnie obniżamy koszty wyrażone w spadku ilości wytwarzanych statków.
9 Graficzna prezentacja modelu M. KempaGospodarka zamknięta:Równowaga w punkcie C (styk krzywej możliwości produkc. i społecz. krz. obojętności I). Gospodarka otwarta: -- Wobec braku obiektywnego kryterium wyboru specjalizacji, arbitralne przyjęcie, że Polska specjalizuje się tylko w produkcji statków (punkt B), a Niemcy wytwarzają wyłącznie helikoptery (punkt A). -- Przy relacji wymiennej 1:1 linia łącząca punkty A i B obrazuje krzywą możliwości konsympcyjnych obu krajów. Styka się ona ze społeczną krzywą obojętności II w punkcie D, który wyznacza równowagę w gosp. otwartej, korzystną dla obu partnerów. -- Polska przeznacza na zaspokojenie własnego popytu 60 statków, a 60 innych eksportuje do Niemiec, importując stamtąd 60 helikopterów. -- Korzyści Polski z wymiany: o 20 helikopterów i 20 statków więcej. Rys Korzyści ze skali produkcji jako podstawa handlu międzynarodowego
10 3. Koncepcja handlu wewnątrzgałęziowegoDotąd przedmiotem analizy handel międzygałęziowy, tj. eksport i import towarów wytwarzanych w różnych gałęziach (branżach) gospodarki. Ale we współczesnym handlu światowym kluczową rolę odgrywa handel wewnątrzgałęziowy, który występuje wtedy, kiedy określony kraj równolegle eksportuje i importuje podobne rodzaje towarów, pochodzące z tych samych gałęzi (czy branż). Przykłady: samochody, telewizory, komputery, telefony komórkowe itp.
11 Indeks handlu wewnątrzgałęziowegoMiernikiem skali i intensywności powyższego segmentu miedzynarodowej wymiany towarowej jest indeks handlu wewnątrzgałęziowego, tj. porównanie salda eksportu i importu wyrobów danej gałęzi z łączną wielkością obrotów handlu zagranicznego w tej samej dziedzinie. Indeks handlu wewnątrzgałęziowego można zapisać przy pomocy formuły: Wartość tego indeksu w granicach od 0 do 1: Kiedy dany kraj jest jedynie eksporterem lub importerem określonych towarów, to indeks=0 (np. w przypadku Polski tylko import win gronowych, stąd indeks dla wyrobów przemysłu winiarskiego wynosi 0). Natomiast, jeśli eksport równa się importowi towarów z danej gałęzi, to indeks handlu wewnątrzgałęziowego osiąga swą maksymalną wartość (tzn.=1).
12 Ekspansja handlu wewnątrzgałęziowego-- PRZYCZYNY dynamicznej ekspansji handlu wewnątrzgałęziowego w latach (zwłaszcza w obrotach między krajami wysoko rozwiniętymi): spore obciążenie kosztami transportu towarów, w szczególności w krajach o tak dużej powierzchni jak: USA, Kanada, Rosja, Chiny, Indie, Brazylia); realizowanie przez korporacje transnarodowe strategii marketingowej polegającej na różnicowaniu cech użytkowych i cen poszczególnych wyrobów celem dostosowania ich do gustów i preferencji konsumpcyjnych różnych grup klientów (najlepszym przykładem samochody osobowe); dążenie producentów towarów do uzyskania dynamicznych korzyści skali produkcji (obiżka przeciętnych kosztów dzięki długoletniemu wytwarzaniu); brak poważniejszych barier handlowych w wymianie wewnątrzgałęziowej.
13 4. Wpływ opóźnienia naśladowczego na handel4. Wpływ opóźnienia naśladowczego na handel zagraniczny według hipotezy M. Posnera W ramach badań poświęconych empirycznej weryfikacji twierdzenia Heckchera-Ohlina zwrócono m. in. uwagę na fakt, że o możliwościach produkcji i eksportu wielu towarów decydują nie tylko posiadane zasoby pracy i kapitału, lecz także dostęp do techologii ich wytwarzania. Dlatego też uznano za konieczne uchylenie założenia teorii H-O dotyczącego dysponowania przez wszystkie kraje jednakową technologią produkcji. Jedną z pierwszych hipotez teoretycznych, wynikających z odrzucenia powyższego założenia, była opublikowana w 1961 r. przez M. Posnera koncepcja opóźnienia naśladowczego (imitation leg). W myśl tej koncepcji, przyczyną prowadzenia wymiany międzynarodowej może być istnienie odstępu czasowego między momentem rozpoczęcia produkcji danego towaru w 2 krajach. Rozwijając swą koncepcję, Posner wprowadził dwa podstawowe pojęcia: opóźnienie popytu i opóźnienie reakcji.
14 Opóźnienie popytu i opóźnienie reakcji według koncepcji M. PosneraOpóźnienie popytu jest równe – według Posnera – odstępowi czasu między pojawieniem się nowego towaru w kraju, który go jako pierwszy wyprodukował, a powstaniem popytu na ten nowy towar w jakimkolwiek drugim kraju. Opóźnienie reakcji to odstęp czasu między powstaniem popytu na dany towar na rynku drugiego kraju a momentem podjęcia produkcji tego towaru przez miejscowych przedsiębiorców. Eksport nowego towaru przez „ kraj-innowatora” do innego kraju w okresie równym różnicy między opóźnieniem popytu i opóźnieniem reakcji. Przykłady dóbr, których eksport wynikał z opóźnienia naśladowczego: sprzedaż po II wojnie światowej w krajach Europy Zachodniej amerykańskich pończoch elastycznych i tkanin syntetycznych; eksport do Polski w latach 60. zagranicznych okryć z ortalionu i koszul męskich typu non-iron (po uruchomieniu produkcji własnej w naszym kraju import tych produktów został wstrzymany).
15 5. Koncepcja cyklu życia produktu R. Vernona a handel międzynarodowy-- Inną koncepcję wiażącą handel światowy z występowaniem różnic w zakresie postępu technicznego sformułował w 1966 r. R. Vernon. -- Zgodnie z hipotezą cyklu życia produktu Vernona, transakcje międzynarodowe wynikają z uwarunkowanych technologicznie zmian w specjalizacji poszczególnych krajów w produkcji określonych wyrobów. Istotę tej koncepcji ilustruje poniższy rysunek.
16 Fazy cyklu życia produktu według VernonaWstępna faza życia produktu (T0 - T1): Produkcja jedynie na rynek wewnętrzny USA; przedsiębiorstwo zdobywa doświadczenie. Dojrzała faza życia produktu w USA (T1 – T2): Produkcja masowa i eksport z USA do innych KWR (które są importerami towaru). Faza zwolnionej dynamiki eksportu produktu przez USA (T2 – T4): Amerykański produkt nadal eksportowany, chociaż możliwości zbytu w innych KWR coraz bardziej ograniczone, bo te ostatnie podjęły własną produkcję, ograniczyły import, a w T3 rozpoczęły eksport. Natomiast od T2 pojawia się eksport z USA do KSR. Standardowa faza życia produktu w KWR, a jednocześnie faza schyłkowa w USA: Od momentu T4 USA importerem netto tego towaru i ograniczają własną produkcję, podczas gdy inne KWR dominują na światowym rynku, eksportując do USA i KSR. Faza przenoszenia produkcji do KSR (z racji wzrostu kosztów pracy), które od T5 stały się eksporterami netto (podczas gdy KWR ograniczyły produkcję i eksport, a od T6 przeobraziły się w importerów netto). Praktycznym przykładem faz cyklu życia produktu ewolucja procesu produkcji i eksportu telewizorów (lub komputerów).
17 6. Wymiana handlowa według hipotezy nakładającego się popytu S. LinderaSzwedzki ekonomista S. Linder w roku 1961 zaproponował własną hipotezę wyjaśniającą przyczyny handlu międzynarodowego, ograniczając analizę tylko do kwestii popytu rynkowego na przetworzone wyroby przemysłowe (tj. abstrahując od strony podaży oraz nie uwzględniając surowców i artykułów rolnych). Dodatkowe założenia Lindera: Każdy kraj eksportuje tylko te towary, które są też sprzedawana na rynku wewnętrznym. Struktura popytu krajowego (czyli zestaw poszukiwanych towarów) zależy od poziomu rozwoju mierzonego wysokością PKB per capita. HIPOTEZA GŁÓWNA Lindera: Eksport wyrobów gotowych występuje tylko w przypadku tych towarów, na które popyt w dwóch partnerskich krajach pokrywa się (tj. występuje równolegle).
18 Graficzne ujęcie hipotezy nakładającego się popytu S. LindneraIlustrację graficzną koncepcji Lindera stanowi rys. 5.4, na którym prostokąty A, B, C i D obrazują strukturę popytu w 4 krajach. Kraj D - najwyżej rozwinięty, kraje B i C - średnio zaawansowane, kraj A - najsłabiej rozwinięty (tj. relatywnie zacofany). Litery a, b, c,...o = popyt na poszczególne kategorie wyrobów gotowych (odpowiednio od najniższej do najwyższej jakości). KONKLUZJE płynące z analizy: Intensywne kontakty handlowe między krajami B i C (handel towarami f, g, h,...k). Natomiast handel krajów B i C z krajami A i D ograniczony do jednej kategorii towarów (odpowiednio: f lub k). Kraj D (najwyżej rozwinięty) nie handluje w ogóle z krajem A (najsłabiej rozwiniętym).
19 7. Oddziaływnie konkurencji monopolistycznej na handel zagraniczny według modelu P. KrugmanaObok Krugmana badania nad wpływem konkurencji monopolistycz. na eksport i import prowadzili też E. Helpman i inni ekonomiści. Istota konkurencji monopolistycznej: Choć wiele przedsiębiorstw, to oferowane produkty nie są identyczne różne marki – lojalność konsumentów). Rys. 5.5: KRÓTKOOKRESOWA równowaga przedsiębiorstwa. Krzywa popytu D nachylona do osi poziomej, bo towary nie są pełnymi substytutami. Punkt równowagi A: Na przecięciu krzywych utargu krańcowego (MR) i kosztów krańcowych (MC) przy produkcji Qo i cenie Po (punkt B) Prostokąt zaczerniony obrazuje wielkość zysku monopolistycznego: Iloczyn produkcji oraz różnicy między ceną Po i poniesionymi kosztami przeciętnymi Aco.
20 Konkurencja monopolistyczna a długookresowa równowaga przedsiębiorstwaW efekcie napływu do danej gałęzi nowych producentów (w pogoni za monopolistycznym zyskiem) wzrost podaży, większa konkurencja i spadek popytu na wyroby poszczególnych firm. Rys. 5.6 : DŁUGOOKRESOWA RÓWNOWAGA przedsiębiorstwa w GOSPODARCE ZAMKNIĘTEJ. Przesunięcie w lewo krzywej popytu D oraz krzywej utargu krańcowego MR1. Nowa równowaga przy produkcji Q1 (punkt A na przecięciu krzywych utargu krańc. i kosztów krańc. MC) przy cenie P1=AC1 (punkt B). Przeds. produkuje po kosztach wyższych od minimalnych, zaś osiagana cena przewyższa utarg krańcowy (dzięki pozycji monopolistycznej).
21 Konkurencja monopolistyczna a równowaga przedsiębiorstwa w gospodarce otwartejWskutek otwarcia gospod. na zagr. konkurencję nowe odmiany towaru: W efekcie popyt bardziej elastyczny, a krzywa popytu D2 położona prawie płasko. Nową równowagę monopolist. przedsiębiorstwa wyznaczają punkty E i F przy produkcji Q2 oraz cenie P2=AC2. Dzięki otwarciu gospodarki przeds. monopolist. więcej produkuje niż poprzednio (Q2>Q1) i taniej sprzedaje swe wyroby (P2