1 (wybrane czynniki kryminogenne i wiktymogenne) (3) Uwarunkowania (wybrane czynniki kryminogenne i wiktymogenne) oraz reakcja na przestępczość w kontekście patologii społecznych (na podstawie m.in.: Błachut, Gaberle, Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2007; Wójcik, Kryminologia. Współczesne aspekty, Warszawa 2014; Kuć, Leksykon kryminologii. 100 podstawowych pojęć, Warszawa 2015)
2 Pojęcie patologii społecznejPatologia społeczna (od gr. pathos - cierpienie, logos - nauka) to „nieprawidłowości, przejawy zachowania niezgodnego z przyjętymi społecznie standardami aksjonormatywnymi” Możemy wyróżnić (według kryterium podmiotowego/liczebności tego podmiotu): patologię indywidualną patologię rodziny patologię grup organizacyjnych
3 Klasyfikacja śr. Odurzających (kryterium sposobu działania)Sposób działania narkotyku i związek z przestępczością depresanty Środki redukujące aktywność fizjologiczną i umysłową. Obniżają pobudliwość ośrodkowego układu nerwowego. Zaliczają się do nich: opiaty, barbiturany; podkulturę biorców określa się jako podkulturę wycofania, choć zdarza się, że popełniają oni przestępstwa, aby pozyskać środki na narkotyki halucynogeny Środki zmieniające percepcję, np. LSD, pejotl, meskalina; w stanach psychotycznych zażywający mogą być zdolni do zachowań agresywnych stymulanty Środki pobudzające aktywność organizmu, wśród nich m.in.: kokaina, amfetamina, kofeina; pobudzeni, nerwowi – biorcy są częściej niż inni narkomani zdolni do przestępstw z użyciem przemocy
4 Narkotyki a przestępczość1. Kryminalizacja: wyrobu, handlu, posiadania narkotyków... może być całkowita i dotyczyć wszystkich powyższych czynności może być częściowa i dotyczyć np. tylko wyrobu i dystrybucji (zob. Portugalia) może też przewidywać wyjątki w produkcji i dystrybucji (zob. Holandia, Czechy...)
5 Narkotyki a przestępczość2. Wpływ środka odurzającego (narkotyku) na możliwość popełnienia przestępstwa innego niż prohibicyjne (związane z kryminalizacją ww. czynności) wpływ bezpośredni (tempore criminis) wpływ pośredni (w grę wchodzi długotrwałe oddziaływanie środka na psychikę i status społeczny potencjalnego sprawcy)
6 Narkotyki a przestępczość: wpływ bezpośredni1. Wzmocnienie motywacji do działalności przestępczej; człowiek zażywa, aby: pozbyć się lęku przed podjęciem czynności o charakterze przestępczym (pozbyć się lęku przed ewentualną karą) pobudzić się do działania (zyskać większą sprawność, wydolność – jak w sporcie...)
7 Narkotyki a przestępczość: wpływ bezpośredni2. Środek odurzający jako modyfikujący zachowanie; człowiek nie jest świadomy lub ma ograniczoną świadomość wpływu owego środka na zachowanie w postaci: czynnej napaści zabójstwa gwałtu naruszenia porządku publicznego spowodowania wypadku komunikacyjnego
8 Narkotyki a przestępczość: wpływ bezpośredni3. Środek odurzający jako bezpośredni motyw czynu przestępczego (przestępstwo związane bezpośrednio z pozyskaniem środka odurz.): kradzież środka odurzającego fałszowanie recept szantażowanie, groźba użycia lub posłużenie się przemocą w celu zdobycia środka odurzającego samowolna produkcja środka, handel, przemyt... 4. Środki odurzające jako rynek będący przedmiotem rywalizacji zorganizowanych grup przestępczych, zabiegów o przychylność osób decyzyjnych, organów ścigania (np. korupcja)
9 Narkotyki a przestępczość: wpływ pośredniZależność - najpierw upadek (fizyczny, psychiczny, społeczny), spowodowany używaniem/nadużywaniem środków odurzających, potem (wtórnie) czyny przestępcze Zależność - najpierw (pierwotnie) zachowania przestępne, potem (lub równolegle) używanie środków odurzających Por. do zwyczajów/zasad akademickich
10 Wiktymogenna funkcja środków odurzającychIstnieje związek używania środków odurzających z prawdopodobieństwem stania się ofiarą przestępstwa Siła tego związku zależy od rodzaju środka, właściwości organizmu, okoliczności zewnętrznych (to zresztą zależność uniwersalna) Zob. tzw. tabletka gwałtu
11 Prostytucja a przestępczośćProstytucja – patologia społeczna polegająca na wielokrotnym świadczeniu usług seksualnych w zamian za opłatę lub inne korzyści materialne, przy równoczesnym braku zaangażowania uczuciowego i ograniczonym prawie wyboru partnerów. Niesie z sobą konsekwencje natury zdrowotnej, psychicznej i społecznej. Wśród systemów reakcji na prostytucję można wyróżnić: 1. prohibicjonizm; 2. reglamentaryzm (rejestracja przez policję); 3. neoreglamentaryzm (rejestracje przez służby sanitarne); 4. abolicjonizm (sama prostytucja nie jest karana, za to są surowo karane przestępstwa związane z eksploatacją prostytucji (stręczycielstwo, kuplerstwo, sutenerstwo) Prostytucja to patologia o znaczącym potencjale kryminogennym i wiktymogennym
12 Przestępstwa okołoprostytucyjneStręczycielstwo - nakłanianie do prostytucji (w Polsce zagrożone karą do 3 lat i do 10 lat w przypadku nakłaniania nieletnich) Kuplerstwo - ułatwianie uprawiania prostytucji (zagrożone karą do 3 lat i do 10 lat w przypadku nieletnich; jest to przestępstwo pod warunkiem, że związane jest z czerpaniem korzyści majątkowych) Sutenerstwo – czerpanie korzyści majątkowych z uprawiania prostytucji przez inne osoby
13 Zapobieganie przestępczości (polityka kryminalna) a profilaktyka i jej rodzajeProfilaktyka to działalność zmierzająca do eliminowania określonego zjawiska lub jego skutków uznawanych za niepożądane W ramach polityki kryminalnej możemy wyróżnić: profilaktykę kryminalistyczną politykę karną profilaktykę penitencjarną profilaktykę kryminologiczną profilaktykę społeczną
14 Profilaktyka kryminologiczna jako część profilaktyki społecznejZapobieganie predeliktualne (łac. delictum – czyn niedozwolony, błąd, przewinienie), czyli przedprzestępcze, inaczej profilaktyka uprzedzająca – działania nakierowane na osoby, które przestępstw jeszcze nie popełniły; działania podejmowane przed pojawieniem się zjawiska, a więc i jego skutków; inaczej – działania wyprzedzające naruszenie normy prawnej... Profilaktyka powstrzymująca – to profilaktyka polegająca na usuwaniu okazji do czynu nagannego, utrudnianiu decyzji popełnienia takiego czynu i wcielaniu jej w życie… (można ją uznać za element zapobiegania predeliktualnego)
15 Zapobieganie, profilaktyka kryminologicznaZapobieganie postdeliktualne, tj. poprzestępcze – działania skierowane do sprawców (nakierowane na sprawców), zmierzające do skutecznej ich resocjalizacji, zapobieżenia ponownemu popełnieniu przestępstwa; to zatem profilaktyka objawowa, a więc jeśli zjawisko zaistniało, podejmuje się działania mające na celu usunięcie jego skutków bądź przyczyn (aby się nie powtórzyło); inaczej: działania podejmowane po naruszeniu normy prawnej
16 Działania zapobiegawcze i ich etapyEtapy działań związanych z zapobieganiem przestępczości: etap działań pierwotnych (eliminowanie warunków sprzyjających powstawaniu środowisk przestępczych, np.: polityka gospodarcza nastawiona na tworzenie miejsc pracy, organizowanie zajęć dla młodzieży, planowanie przestrzenne i urbanistyczne)
17 Działania zapobiegawcze i ich etapyb. etap działań wtórnych (usuwanie warunków sprzyjających przestępczości i utrudnianie popełniania przestępstw; policyjne rozpoznanie środowisk przestępczych, działania na rzecz „sąsiedzkiej czujności”, monitoring, techniczne zabezpieczenia) c. etap działań następczych (to już reakcje na popełnienie przestępstwa, tj. strategia destruktywna - zapobieganie recydywie, „promieniowaniu” postaw przestępczych, ale i kreatywna – np. resocjalizacja)
18 Działania zapobiegawcze i ich strategieJeśli przestępczość traktuje się jako zjawisko nieodłącznie z życiem społecznym związane, a tak jest w praktyce społecznej najczęściej (teoria ścisłego powiązania), można podejmować działania profilaktyczne idące w dwu kierunkach: - kreatywnym i... - destruktywnym!
19 Strategia destruktywnaStrategia destruktywna jest sensowna zwłaszcza jako reakcja natychmiastowa (np. izolowanie, separowanie sprawcy przestępstwa, czynu nagannego, aby go nie powtórzył). Metody strategii destruktywnej to: uniemożliwianie (utrudnianie określonych działań: rozdzielenie kibiców obu drużyn na stadionie) wytłumianie (sankcjonowanie zachowań przestępnych: „wcielanie” kar „w życie” - zakaz wstępu, meczu bez kibiców) zagrażanie (zapowiadanie reakcji: policja w gotowości wobec kibiców; kara jako swoisty straszak) Co robi policja w konfrontacji z tłumem?
20 Strategia kreatywna 3. Strategia kreatywna, nierepresyjna, obejmuje działania rozwijające zjawiska pożądane – po to, by eliminowały zjawiska niepożądane; (np. dajmy szkole fundusze na dodatkowe godziny wf, aby po lekcjach uczniowie uprawiali sport, a nie włóczyli się bez celu po mieście, popalając i popijając, a czasem i biorąc) ma sens w dłuższym horyzoncie czasowym, wymaga przemyślanej polityki, sporych nakładów... (zob. teksty o wandalizmie)
21 Działania zapobiegawcze i ich strategie4. Metody strategii kreatywnej (por. do walki z wandalizmem): szkolenie (przekazywanie wiedzy i umiejętności w różnych dziedzinach /w zakresie zachowań zgodnych z prawem/) przekonywanie (wskazywanie profitów płynących z określonych zachowań) propagowanie (komunikowanie z wykorzystaniem oddziaływania na emocje, podświadomość) informowanie (uzupełnianie wiedzy przekazanej innymi metodami; np. artykuły prasowe...) przetwarzanie środowiska na sprzyjające zachowaniom poprawnym (zgodnym z prawem...)
22 Zapobieganie a kontrola społecznaZapobieganie to aspekt kontroli społecznej Kontrola społeczna - „system społecznych sankcji (negatywnych i pozytywnych) oraz agend (grup, organizacji, instytucji) stosujących te sankcje” Inaczej – kontrola społeczna to podmioty i ich działania skłaniające jednostki i grupy do przestrzegania norm społ., czyli do konformizmu
23 Sformalizowana kontrola społeczna1. Trzy kręgi instytucji kontroli społecznej związanej z ochroną prawną: najwęższy (sądy) wąski (sądy + policja, prokuratura, komornicy, więziennictwo) szeroki (+ urzędy celne, skarbowe, trybunały itp.) 2. Agendy kontroli społecznej związanej z ochroną pozaprawną (np. instytucje religijne)
24 Reakcja na przestępczość (sformalizowana)Reakcja sformalizowana, determinowana przez politykę karną, ma trójczłonowy, trójetapowy charakter: etap legislacyjny - określenie przedmiotu reakcji, tj. norm prawnych, których naruszenie będzie wywoływać ww. reakcję (zakres kryminalizacji, funkcja także prewencyjna) etap realizacyjno-represyjny - ustalenie, czy popełniono przestępstwo, kto je popełnił, jaki przepis naruszono, jaka sankcja powinna zostać wymierzona w efekcie procesu karnego etap wykonawczy - wykonanie sankcji sądu
25 Etap legislacyjny Prewencja generalna (zapobieżenie ogólne):pozytywny wymiar prewencji generalnej (internalizacyjno-eksternalizacyjny: wpojenie, że nie wolno łamać prawa; że to prawo jest czymś ważnym, a zakazane zachowanie jest niedopuszczalne) negatywny wymiar prewencji generalnej (represyjny - zagrożenie sankcją, zastosowanie jej, ma odstraszać od popełnienia przestępstwa: aspekt emocjonalny - strach, aspekt „ekonomiczny” - kalkulacja opłacalności; przepadek mienia)
26 Etap legislacyjny Prewencja indywidualnacelem kary oddziaływanie na sprawcę i powstrzymanie go przed ponownym zachowaniem przestępnym środki oddziaływania winny być dostosowane do cech (fizycznych i psychicznych) konkretnego człowieka oraz warunków, w jakich się wychowywał, w jakich funkcjonuje...
27 Etap realizacyjno-represyjnyCele stosowania sankcji prawnokarnych (polityka karna): sprawiedliwościowy (zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości) ogólnoprewencyjny (oddziaływanie na społeczeństwo) szczególnoprewencyjny (oddziaływanie na sprawcę) kompensacyjny (naprawienie/zmniejszenie wyrządzonego zła)
28 Rola środowiska w zapobieganiu przestępczości (reakcja/kontrola nieformalna)Aktywizacja obywateli zasadza się na założeniu, że „nieformalna kontrola społeczna, sprawowana przez zbiorowości lokalne złożone z jednostek pozostających ze sobą w przestrzennej bliskości (...), może tworzyć pole ochronne, w którym każda jednostka, czy choćby część z nich, może pełnić rolę czujnika, sygnalizującego wystąpienie zagrożenia przestępstwem albo popełnienie przestępstwa”
29 Rola środowiska w zapobieganiu przestępcz.2. Aby system ten działał, muszą być spełnione nast. warunki: ukształtowanie środowiska (umożliwiające kontrolę miejsc najbardziej zagrożonych, postrzeganie zdarzeń - zagrożeń) organizacja przestrzenna (prowspólnotowa) gotowość współpracy z formalnymi agendami kontroli społ. czytelność reguł prawnych, przekonanie zbiorowości o potrzebie ich stosowania (np. wykluczenie samosądów)
30 Techniczny aspekt zapobiegania przestępczości3. Aktywizacja społeczności lokalnych bywa zadaniem trudnym (więzi wspólnotowe w niejednej zbiorowości dawno zostały zerwane), nadto krytycy tego podejścia twierdzą, że spadek przestępczości na danym terenie nie oznacza spadku przestępczości w ogóle, lecz jej przemieszczenie (dyskusyjne!)
31 Techniczny aspekt zapobiegania przestępczości4. Ostatnią deską ratunku zostają więc techniczne środki zapobiegania/blokowania przestępczości i utrudnienia prawne: zapory fizyczne (zamki, blokady, szyby antywłam.) systemy alarmowe (odstraszające, powiadamiające) reorganizacja niebezpiecznych miejsc (na drogach, osiedlach [np. oświetlenie], w obrębie budynków) ograniczanie dostępności niebezpiecznych narzędzi niedopuszczanie do działalności osób nie nadających się do wykonywania zadań związanych z ochroną
32 Sformalizowana reakcja na przestępczość na etapie wykonawczymKara pozbawienia wolności to najczęściej stosowany środek karny (zajmują się tym inne organy – zakłady karne) To środek oddziaływania na przestępcę - wbrew poglądom – elastyczny i wielofunkcyjny, pozwalający – dzięki indywidualizowaniu tej kary (warunkowe umorzenie, warunkowe zawieszenie, warunkowe przedterminowe zwolnienie) - wpływać na resocjalizację sprawcy