1 Wybrane zagadnienia nowej podstawy programowej języka polskiego w aspekcie dydaktycznymszkoła podstawowa Autor: dr Wioletta Kozak

2 Przesłanki wpływające na przyjętą koncepcję podstawy programowej z języka polskiego. Wyniki badańW latach 2010–2015 przeprowadzono szereg ogólnopolskich badań dotyczących jakości nauczania języka polskiego na różnych etapach kształcenia. Wypływają z nich następujące wnioski: Uczniowie kończący poszczególne etapy kształcenia mają duże braki w wiadomościach i umiejętnościach we wszystkich obszarach kształcenia. Najsłabszą stroną badanych jest umiejętność formułowania argumentów i tworzenia logicznej, spójnej oraz poprawnej pod względem językowym wypowiedzi. Niskie kompetencje literackie badanych, regres czytelnictwa mimo luźnej puli lektur obowiązkowych i zwiększenia propozycji książek bliskich tematycznie wiekowi rozwojowemu uczniów oraz niski poziom kompetencji językowych uczniów.

3 Głos dydaktyków akademickichPrzesłanki wpływające na przyjętą koncepcję podstawy programowej z języka polskiego. Głos dydaktyków akademickich Konieczne jest skrupulatne egzekwowanie na lekcjach języka polskiego […] realizacji programu w zakresie wiedzy o języku, zarówno o jego właściwościach systemowych, jak i – przede wszystkim – o sposobach fortunnego posługiwania się nim w różnych sytuacjach międzyludzkich, relacji prywatnych i publicznych. prof. dr hab. TERESA KOSTKIEWICZOWA Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

4 prof. dr hab. TOMASZ CHACHULSKIPrzesłanki wpływające na przyjętą koncepcję podstawy programowej z języka polskiego. Głos dydaktyków akademickich Jeśli uczniowie przyzwyczajeni od przedszkola do obcowania z cyfrowymi mediami czytają mniej i mniej chętnie niż dotychczas, to zmniejszanie liczby lektur, redukcja treści programowych i ograniczanie liczby godzin języka polskiego pogłębia i przyspiesza ten proces, a w niektórych przypadkach może go wręcz inspirować. prof. dr hab. TOMASZ CHACHULSKI UKSW w Warszawie  

5 Głos dydaktyków akademickichPrzesłanki wpływające na przyjętą koncepcję podstawy programowej z języka polskiego. Głos dydaktyków akademickich Powrót do filologii, ale pojmowanej jak najbardziej klasycznie, […] jest koniecznością. Warto sięgnąć do sprawdzonych metod filologii i retoryki, bowiem język i jego wytwory – teksty – są i długo jeszcze będą środkiem przekazywania znaczeń. […] będzie, w dydaktyce, konieczność położenia nacisku na erudycję. prof. dr hab. JAKUB Z. LICHAŃSKI Uniwersytet Warszawski

6 Głos dydaktyków akademickichPrzesłanki wpływające na przyjętą koncepcję podstawy programowej z języka polskiego. Głos dydaktyków akademickich Poszerzenie (w podstawie programowej i w praktyce dydaktycznej) podstawowych elementów wiedzy o języku. Wyznaczenie niezbędnego obszaru praktycznych umiejętności językowych w zakresie sztuki retorycznej (zwłaszcza mówienia), tzw. twórczego pisania (nie tylko w postaci tradycyjnych gatunków szkolnych), tudzież przestrzegania zasad kultury i etyki słowa. prof. dr hab. TADEUSZ ZGÓŁKA Rada Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk

7 Głos dydaktyków akademickichPrzesłanki wpływające na przyjętą koncepcję podstawy programowej z języka polskiego. Głos dydaktyków akademickich Zanegowanie potrzeby przyswojenia sobie przez uczniów wiedzy o cechach języka jako takiego, […] przyniosło skutki negatywne. Upośledzają tzw. kompetencję tekstową uczniów, której rozwijanie i doskonalenie stanowi jeden z głównych celów współczesnego szkolnego kształcenia językowego. Skutków tych nie przewidziano z pewnością w takiej jego koncepcji, która redukowała do minimum tzw. naukę o języku. prof. dr hab. JADWIGA KOWALIKOWA Uniwersytet Jagielloński 

8 prof. dr hab. JOLANTA TAMBORPrzesłanki wpływające na przyjętą koncepcję podstawy programowej z języka polskiego. Głos dydaktyków akademickich Obecni kandydaci na polonistykę mają zerową (tak, nie waham się wystawić tak radykalnej oceny) wiedzę o języku. Jak twierdzą, ani w gimnazjum, ani tym bardziej w liceum nie uczono ich gramatyki, nie odbyła się ani jedna lekcja nie tylko o języku, ale też językowa. prof. dr hab. JOLANTA TAMBOR Uniwersytet Śląski

9 Najważniejsze zmiany w podstawie programowej języka polskiegoPowrót do uporządkowanej, systematycznej wiedzy jako podstawy kształtowania umiejętności. Wprowadzenie po raz pierwszy w sposób systemowy elementów retoryki do podstawy programowej języka polskiego. Funkcjonalne podejście do nauki o języku oraz integralne traktowanie zagadnień języka i komunikacji, literatury i kultury w wyniku postrzegania języka nie tylko jako narzędzia komunikacji, ale najważniejszego składnika kultury. Wybór tekstów literackich stanowiących punkt wyjścia do refleksji, prowadzących ucznia do zintegrowanego rozwoju oraz zakorzenienia w tradycji i kulturze narodowej, a także w wartościach. Wyeksponowanie samokształcenia uczniów jako umiejętności samodzielnego organizowania sobie warsztatu pracy, docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy oraz wartościowania.

10 Porównanie podstaw programowych z 2017 i 2009 r.Podstawa programowa od 2017 roku podstawa programowa od 2009 roku Kształcenie literackie i kulturowe. Kształcenie językowe. Tworzenie wypowiedzi. Samokształcenie. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Tworzenie wypowiedzi.

11 Porównanie podstaw programowych z 2017 i 2009 r.Podstawa programowa od 2017 roku Podstawa programowa od 2009 roku Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. 1. Czytanie i słuchanie. II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. I. Kształcenie literackie i kulturowe. 1. Czytanie utworów literackich. 1. Wstępne rozpoznanie. 2. Odbiór tekstów kultury. 2. Analiza. 3. Interpretacja. 4. Wartości i wartościowanie.

12 Porównanie podstaw programowych z 2017 i 2009 r.Podstawa programowa od 2017 roku Podstawa programowa od 2009 roku I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji 3. Świadomość językowa. III. Tworzenie tekstu II. Kształcenie językowe 1. Gramatyka języka polskiego. 2. Zróżnicowanie języka. 3. Komunikacja językowa i kultura języka. 2. Świadomość językowa. 4. Ortografia i interpunkcja.

13 Porównanie podstaw programowych z 2017 i 2009 r.Podstawa programowa od 2009 roku III. Tworzenie wypowiedzi. 1. Mówienie i pisanie. 2. Świadomość językowa. od 2017 roku 1. Elementy retoryki. 2. Mówienie i pisanie. II. Kształcenie językowe.

14 Uczeń jako uczestnik dialogu w procesie dydaktycznymNauczanie elementów retoryki na lekcjach języka polskiego: elementy retoryki w rozumieniu oratorsko-komunikacyjnym: nastawienie w nauczaniu na sztukę rozmowy oraz dialog obejmujący naukę słuchania, zadawania pytań, rzeczowego formułowania i odpierania argumentów elementy retoryki w rozumieniu retoryczno-kompozycyjnym: nauczanie wyrażania i interpretowania komunikatów w mowie i na piśmie w sposób zrozumiały dla odbiorcy, uporządkowany pod względem logicznym i kompozycyjnym, rzeczowy oraz poprawny językowo w pełnym zakresie kontekstów społecznych i kulturowych

15 nauczyciel – uczniowie – teksty kulturyUczeń jako uczestnik dialogu w procesie dydaktycznym Rzeczywista rozmowa (...), prawdziwa lekcja (...), prawdziwe, nie zaś płynące z siły nawyku objęcie, prawdziwy, a nie udawany pojedynek – istota tych aktów dopełnia się w jednym czy drugim uczestniku, a nie w obu, nie w ogarniającym wszystkie stworzenia, neutralnym świecie, lecz znajduje ona swój najdokładniejszy sens pomiędzy oboma, niejako w im obu tylko dostępnym wymiarze. M. Buber, Problem człowieka, Warszawa 1993, s. 29. nauczyciel – uczniowie – teksty kultury Umiejętność zadawania pytań, tak by stanowiły motywację do własnych poszukiwań, dążenie do poszukiwania prawdy, pobudzały ciekawość uczniów, stanowi podstawowy warunek zaistnienia dialogu na lekcji. W podstawie programowej dla klas VII i VIII ta umiejętność została sformułowana w obszarze III. „Tworzenie wypowiedzi” pkt 2. „Mówienie i pisanie”: 3) uczeń formułuje pytania do tekstu.

16 Uczeń jako krytyczny czytelnikKlasy IV–VI Klasy VII i VIII 1. Czytanie utworów literackich 14) nazywa wrażenia, jakie wzbudza w nim czytany tekst; 15) objaśnia znaczenia dosłowne i przenośne w tekstach; 16) określa doświadczenia bohaterów literackich i porównuje je z własnymi; 17) przedstawia własne rozumienie utworu i je uzasadnia; 18 wykorzystuje w interpretacji tekstów doświadczenia własne oraz elementy wiedzy o kulturze; 19) wyraża własny sąd o postaciach i zdarzeniach; 20) wskazuje wartości w utworze oraz określa wartości ważne dla bohatera. 7) określa w poznawanych tekstach problematykę egzystencjalną i poddaje ją refleksji; 9) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich odwołania do wartości uniwersalnych związane z postawami społecznymi, narodowymi, religijnymi, etycznymi i dokonuje ich hierarchizacji

17 Uczeń jako krytyczny czytelnik – przedstawia własne rozumienie utworu i je uzasadniaStanisław Barańczak Już wkrótce Już wkrótce wezmę się za siebie, wezmę się w garść, zrobię porządek w szufladzie, przemyślę wszystko do końca, zaplombuję zęby, uzupełnię luki w wykształceniu, zacznę gimnastykować się co rano, w słowniku sprawdzę kilka słów, których znaczenie jest dla mnie wciąż niejasne, więcej spacerów z dziećmi, regularny tryb życia, odpisywać na listy, pić mleko, nie rozpraszać się, więcej pracy nad sobą, w ogóle być sobą, być wreszcie bardziej sobą, ale właściwie jak to zrobić, skoro już, i to od tak dawna, tak bardzo nim jestem Stanisław Barańczak, Wiersze zebrane, Kraków 2006

18 Uczeń jako krytyczny czytelnik – przedstawia własne rozumienie utworu i je uzasadniaStanisław Barańczak Już wkrótce Już wkrótce wezmę się za siebie, wezmę się w garść, zrobię porządek w szufladzie, przemyślę wszystko do końca, zaplombuję zęby, uzupełnię luki w wykształceniu, zacznę gimnastykować się co rano, w słowniku sprawdzę kilka słów, których znaczenie jest dla mnie wciąż niejasne, więcej spacerów z dziećmi, regularny tryb życia, odpisywać na listy, pić mleko, nie rozpraszać się, więcej pracy nad sobą, w ogóle być sobą, być wreszcie bardziej sobą, ale właściwie jak to zrobić, skoro już, i to od tak dawna, tak bardzo nim jestem Etapy pracy z tekstem: Bardzo często chcemy rozpocząć nowe życie niezadowoleni z dotychczasowego. Szukamy inspiracji, pomysłów, a pewne okoliczności, szczególnie Nowy Rok, traktujemy jako impuls do składania obietnic, tak naprawdę samemu sobie. Dyskusja, próba odpowiedzi na pytania: Czy kiedykolwiek podjąłeś/ęłaś jakieś postanowienia? Co obiecywałeś/aś sobie? Czy to zrealizowałeś/aś? Dlaczego nie? Interpretacja tytułu. Dlaczego „Już wkrótce”? Co w swoim życiu chce zmienić osoba mówiąca? Dyskusja: która z tych kategorii jest łatwiejsza do realizacji? Dlaczego? Co to znaczy „przemyśleć do końca”? Co to znaczy „być sobą”, a co „być bardziej sobą”? Czy można być „bardziej sobą”? Czy podmiotowi lirycznemu się to udaje? Dlaczego? Czy ty zawsze jesteś sobą? Kiedy tak, kiedy nie?

19 Uczeń jako twórca I. Kształcenie literackie i kulturowe (klasy IV–VI)2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: 12) dokonuje odczytania tekstów poprzez przekład intersemiotyczny (np. rysunek, drama, spektakl teatralny); III. Tworzenie wypowiedzi (klasy IV–VI) 2. Mówienie i pisanie. Uczeń: 7) tworzy opowiadania związane z treścią utworu, np. dalsze losy bohatera, komponowanie początku i zakończenia na podstawie fragmentu tekstu lub na podstawie ilustracji; redaguje scenariusz filmowy na podstawie fragmentów książki oraz własnych pomysłów; IV. Samokształcenie (klasy VII i VIII) 2) rozwija swoje uzdolnienia i zainteresowania; 3) uczestniczy w życiu kulturalnym w swoim regionie; 4) uczestniczy w projektach edukacyjnych (np. tworzy różnorodne prezentacje, projekty wystaw, realizuje krótkie filmy z wykorzystaniem technologii multimedialnych); 5) pogłębia swoją wiedzę przedmiotową i uczestniczy w wykładach publicznych, konkursach itp.; 6) rozwija umiejętności samodzielnej prezentacji wyników swojej pracy; 7) rozwija nawyki systematycznego uczenia się; 8) rozwija umiejętność krytycznego myślenia i formułowania opinii.

20 Tworzenie wypowiedzi. Plan kompozycyjnyKlasy IV–VI. Mówienie i pisanie. Uczeń: 3) tworzy plan odtwórczy i twórczy tekstu Klasy VII i VIII. Elementy retoryki. Uczeń: 2) gromadzi i porządkuje materiał rzeczowy potrzebny do tworzenia wypowiedzi; redaguje plan kompozycyjny własnej wypowiedzi Plan psychologiczny to swoista mapa myśli, brulionowy zapis wszystkiego, co kojarzy się z omawianym problemem. Plan kompozycyjny to efekt porządkowania tego wszystkiego, co zawiera plan pierwszy. Polega na wyeliminowaniu nadmiaru materiału, jego poklasyfikowanie, a cechuje go całościowość, hierarchiczność i spójność.

21 Tworzenie wypowiedzi. Plan kompozycyjnyWykorzystanie brudnopisów Z brudnopisu w prowadzonych badaniach skorzystało ok. 20% wszystkich piszących. Zdecydowana większość z nich w brudnopisie tworzyła obszerne fragmenty pracy lub wręcz całe prace, które następnie przepisała na czysto. Tylko pojedyncze osoby korzystały z brudnopisu na dokończenie pracy ze względu na wyczerpanie miejsca w czystopisie, czy z możliwości stworzenia planu wypowiedzi. Brudnopis nie pokazuje, w jaki sposób uczniowie przygotowują się do pisania rozprawki, w szczególności jak dokonują analizy tematu, czyli procesu rozumienia zadań, jakie stawia problem.

22 Tworzenie wypowiedzi. Plan kompozycyjnyWykorzystanie brudnopisów – elementy planu psychologicznego

23 Tworzenie wypowiedzi. Plan kompozycyjnyWykorzystanie brudnopisów – luźne zapiski

24 Tworzenie wypowiedzi. AkapityPodstawowym członem tekstu jest cząstka wielkości pośredniej – akapit (wyodrębniony graficznie fragment tekstu wyrażający – zazwyczaj – jedną myśl i składający się z powiązanych ze sobą zdań). Tak rozumiany akapit stanowi zasadniczą jednostkę treściową tekstu.

25 Tworzenie wypowiedzi. Rodzaje akapitówAkapity analityczne – wprowadzają nową myśl, wypowiedzenie tematowe, zawierające stwierdzenie ogólne, które nadaje porządkujący sens bardziej szczegółowym treściom rozwijanym w kolejnych zdaniach. Akapity syntetyczne – wypowiedzenie tematowe zamieszczone jest na końcu, pełni wówczas rolę wniosku, którego przesłanki zawarte są w rozwinięciu, lub puenty, efektownie zamykającej wywód. Akapity łącznikowe - nie zawierają nowych myśli, ponieważ służą do spajania większych części tekstu. Mogą również podsumowywać jakieś fragmenty rozważań bądź stanowić wprowadzenie do fragmentów po nich następujących. Są zazwyczaj krótsze od akapitów, które je otaczają. Akapity synonimiczne także nie zawierają nowych myśli, bo mają na celu sparafrazowanie, przekazanie innymi słowami myśli znajdującej się w akapicie poprzedzającym.

26 Tworzenie wypowiedzi. Rytm akapitowyKażda wypowiedź pisemna powinna mieć swój rytm, dynamikę, polegające m.in. na przeplataniu akapitów dłuższych i krótszych. W akapitach krótkich warto zamieszczać najistotniejsze spostrzeżenia, podsumowania, główną kwestię zespołu ponadakapitowego, stwierdzenia, które mają zapaść w pamięć czytelników. Przykład: Tę elementarną zasadę powinno się przypominać na wstępie wszystkich rozważań o tym, jak skutecznie używać języka. Lepiej od razu ukręcić głowę ewentualnym złudzeniom, że sprawność językowa zastąpi zdolność myślenia. W. Pisarek, Słowa między ludźmi, Warszawa 2004. Jolanta Maćkiewicz, Jak dobrze pisać. Od myśli do tekstu, Warszawa 2010.

27 Tworzenie wypowiedzi. Rytm akapitowy. PrzykładMelchior Wańkowicz, O reportażu Kruszyłem kopię o dokumentację, tzn. pracowite przestudiowanie literatury i pracowite pozbieranie relacji. Jednak dla reportera informacje i dokumenty to jeden tylko dopływ tworzywa, pomocniczy, jak pomocniczym tylko były dla mnie wieczory w archiwum – armii amerykańskiej, gdy cały dzień poświęcałem dopływowi z bezpośredniej osobistej obserwacji. Podrzucając czarny czub, młody sierżant opowiadał mi, jak dowoził dzień w dzień pocztę ostrzeliwaną milą drogi. A wieczorem wyszukiwałem szkic tej „made mile” (zwariowanej mili), liczbę ofiar, które na niej padły. […] Miałem tu więc relację i dokumentację, ale nie miałem trzeciego ważnego składnika – doznania własnego. Otrzymałem je dopiero znalazłszy się na 593 pod obstrzałem, w czasie naszego natarcia. Dlatego – należy być, gdzie coś się dzieje. Należy – doznać. Dlatego należy się ruszać. Melchior Wańkowicz, O reportażu, „Odra” 1970/7.

28 Tworzenie wypowiedzi. ArgumentacjaArgumentować to znaczy uzasadniać słuszność postawionej tezy, wspierać ją argumentami (dowodami). Argument to fakt lub okoliczność przytaczana w komunikacie celem potwierdzenia lub obalenia tezy. Argumenty dzielimy na: logiczne – oparte na indukcji, dedukcji i analogiach emocjonalne – odwołujące się do uczuć, ambicji, wiary słuchaczy rzeczowe – będące konkretnymi faktami, danymi itp. inne: oparte na doświadczeniu, powszechnej opinii lub wiedzy; autorytetach.

29 Argument – rozwinięcie – przykładTworzenie wypowiedzi. Budowa argumentu Argument – rozwinięcie – przykład Argument to stwierdzenie uzasadniające lub obalające tezę. Przykład to fakt lub zdarzenie fikcyjne ilustrujące argument, pomagające wyjaśnić jego znaczenie oraz wspierające argumentację.

30 Tworzenie wypowiedzi. Budowa argumentu. PrzykładArgument: Człowiek sam wybiera sobie pracę. Rozwinięcie: Mamy możliwość wyboru naszego zajęcia. Od nas zależy, czy i czego się uczymy, do jakiej pracy pójdziemy. Możemy też zmieniać zatrudnienie, jeśli nam nie odpowiada. Przykład: Przykładem takiej postawy jest Wokulski, który zmieniał swoje zajęcia w trakcie życia, także kapitał gromadził, dokonując operacji finansowych na różnych obszarach – a przy swoich talentach miał wiele możliwości wyboru.

31 Tworzenie wypowiedzi. Budowa argumentu. PrzykładSą również inne siły, które nieodwracalnie zmieniają życie. Największą, najbardziej zagadkową, najsilniejszą z nich jest miłość. Ona uderza niespodziewanie i nie ma sposobu, by się przed nią uchronić. W jej sidła wpadł również Stanisław Wokulski, który bez pamięci zakochał się w Izabeli Łęckiej. Był w stanie zrobić dla niej wszystko […]. 1. 2. 3. 4. Legenda: – nawiązane do poprzedniej partii tekstu – widoczny argument, pojawiający się w pracy w porządku narastającym, stopniującym siłę argumentacji – następnie rozwinięcie argumentu – i przykład

32 Na zakończenie… Quint Buchholz