1 Wydział Fizyki Politechniki WarszawskiejFaculty of Physics, Warsaw University of Technology Wydział Fizyki Politechniki Warszawskiej Jan Pluta, Zakład Fizyki Jądrowej

2 Wstęp do fizyki cząstek elementarnych1. Świat jest piękny i ciekawy, poraża swą rozmaitością, a jednocześnie prostotą praw, które rządzą całą przyrodą. 2. Wśród wszystkiego, co na świecie istnieje, człowiek wyróżnia się tym, że ma świadomość swego istnienia i stara się zrozumieć strukturę materii, której sam jest cząstką. 3. Jeśli więc podziwiasz górskie krajobrazy, zachwyca Cię tęcza, uśmiechasz się do bajecznie kolorowych kwiatów, to wiedz, że dostrzegasz tylko ostatni element piękna, które odnajdziesz wchodząc w świat struktury atomów i poznając prawa jakimi kierują się elementarne składniki materii, aby tworzyć kolejne stopnie tej struktury prowadzące ostatecznie do tego, co podziwiasz swymi zmysłami.

3 Każde dziecko zadaje kiedyś pytanie: „Co na świecie jest najmniejsze?kilometry metry centymetry A gdyby tak powiększać ... bardziej i bardziej ??? ? milimetry 3

4 Można też zapytać inaczej.Czy istnieją takie najmniejsze cząstki, które już z niczego mniejszego się nie składają? Nazwiemy je cząstkami elementarnymi. Starożytny filozof – Demokryt z Abdery uważał, że wszystko na świecie składa się z atomów, które są wieczne i niepodzielne. Atomy łączą się w cząsteczki Z cząsteczek zbudowane są komórki organizmów żywych. Z komórek składają się rośliny, zwierzęta i ludzie.

5 Ale czy atomy naprawdę są niepodzielne?Przecież wiemy o istnieniu ładunków elektrycznych! Wystarczy potrzeć długopis chusteczką, a na stole rozsypać skrawki papieru

6 Elektryzowanie, to rozdzielanie ładunków elektrycznych.Pytania? 1. A gdzie te ładunki są w atomie? 2. Skoro ładunki można rozdzielać, to chyba jednak atom jest podzielny ? !

7 e- Ładunki ektryczne są dodatnie i ujemne.Jak one są rozmieszczone w atomie? Model atomu Thomsona, 1904 r. e-

8 Na ogół przechodzą; bywa jednak, że odbijają się – ale od czego?Angielski fizyk Ernest Rutherford w 1911 r. sprawdził jak cząstki alfa przechodzą przez cienką folię ze złota. Na ogół przechodzą; bywa jednak, że odbijają się – ale od czego? (Wiedziano już, że masa cząstek alfa jest dużo więsza, niż masa elektronów.)

9 Jądro atomowe składa się z protonów (naładowanych dodatnio) i neutronów (obojętnych elektrycznie) Pojawiają się jednak dwa zasadnicze pytania: 1. Czy protony i neutrony, w których jest prawie cała masa atomu, składają się z jakichś mniejszych cząstek? (Jakie cząstki są elementarne?) 2. Dlaczego protony nie rozlatują się, skoro są tak blisko siebie ? (Jakie oddziaływania występują w przyrodzie?) Atom Rutherforda

10 Historia fizyki jest jak fascynująca opowieść detektywistyczna…Zachęcam do przeczytania ksiązki prof. A. K. Wróblewskiego „Historia Fizyki”

11 Jak ewoluowała nasza wiedza w XX wieku?

12 Jak ewoluowała nasza wiedza w XX wieku?Ilustracje z wykładu pani prof. Ewy Rondio

13 Początek XX-go wieku Początek XXI-go wieku ? 10-1m m m 13

14 Cząstki elementarne kwarki fermiony leptony bozony nośniki oddziaływań

15 Elementarne składniki materii

16 Fundamentalne oddziaływania w przyrodzie

17 Elementarne składniki struktury materii (1)Jaki jest więc obraz struktury materii obecnie, na początku XXI wieku? Wiemy już, że jądro atomowe składa się z protonów i neutronów, a te składają się z kwarków. Jak to jest możliwe, skoro proton posiada elementarny ładunek elektryczny i mniejszych ładunków w przyrodzie nikt nigdy nie obserwował. Jakie są więc ładunki kwarków Hipoteza, którą w 1964 roku wysunęli amerykańscy fizycy: Gell-Mann i Zweig zakłada, że kwarki posiadają ładunki stanowiące 2/3 oraz -1/3 ładunku protonu. Kwark posiadający ładunek 2/3 nazwano górnym (po angielsku „up”) i oznaczono symbolem „u”, a kwark posiadający ładunek -1/3 nazwano dolnym (po angielsku „down”) i oznaczono symbolem „d”. Czy można „zbudować” proton i neutron z trójek kwarków u i d? Spróbujmy „skonstruować” proton i neutron z trójek kwarków u i d tak, aby ładunek protonu równy był +1, a ładunek neutronu 0. u d u d kwarkowa struktura protonu skład kwarkowy (uud) ładunek: 1=2*2/3-1/3 kwarkowa struktura neutronu skład kwarkowy (udd) ładunek: 0=2*(-1/3)+2/3

18 Elementarne składniki struktury materii (2)A jakie siły sprawiają, że kwarki tworzą zwarte obiekty, takie jak protony i neutrony? Są to tzw. oddziaływania silne, te same, które wiążą protony i neutrony w jądra atomowe. Teorią, która opisuje oddziaływania kwarków jest chromodynamika kwantowa. Zgodnie z tą teorią, łączenie kwarków w obiekty złożone odbywa się za pośrednictwem nośników oddziaływań, (ang. „mediators”) którymi, w przypadku oddziaływań silnych, są cząstki zwane gluonami. Oddziaływanie odbywa się poprzez wymianę gluonów pomiędzy kwarkami. Struktura protonu, w której uwidoczniono oddziaływanie pomiędzy kwarkami. Oddziaływanie odbywa się poprzez wymianę gluonów, które przenoszą ładunek kolorowy. Oddziaływanie to zaznaczono w postaci linii podobnych do sprężyny.

19 Zróbmy mały test – najwięcej jakich cząstek elementarnych zawiera ciało człowieka: elektronów, kwarków „u”, kwarków „d”?

20 Model Standardowy – wspólczesna teoria cząstek elementarnychWłasności: Opisuje trzy spośród czterech oddziaływań: elektromagnetyczne, słabe i silne. Nie opisuje oddziaływań grawitacyjnych. Zawiera w sobie wcześniejsze teorie: Mechanika kwantowa, Chromodynamika kwantowa Teoria oddziaływań elektrosłabych Ma 19 swobodnych parametrów, których wartości nie wyjaśnia. Zgadza się z doświadczeniem do ułamków procenta. Wyjaśnia pochodzenie masy cząstek, pod warunkiem istnienia bozonu Higgsa. Warunek ten jest spełniony: 4 lipca 2012 r !!!

21 Co to jest „bozon Higgsa”i jaki ma związek z masą W modelu standardowym masa cząstek pojawia się wskutek tzw. „mechanizmu Higgsa” czyli oddziaływania cząstek z „polem Higgsa”. Silniej oddziałująca cząstka nabywa większą masę. Nośnikiem tych oddziaływań jest bozon Higgsa. Przewidywania teoretyczne nie określały jednoznacznie jaka ma być masa bozonu Higgsa, co stanowiło trudność doświadczalną Czas życia bozonu Higgsa jest bardzo mały <10-20 s i wykryć można go jedynie przez rejestrację produktów jego rozpadu. Odkrycie bozonu Higgsa stanowiło fascynującą przygodę dla fizyków w CERN

22 Jak zaobserwować bozon Higgsa?To jest „szukanie igły w stogu siana”!!! Trzeba zarejestrować cząstki, na które się rozpada, zmierzyć ich kierunki i energie i na tej podstawie wyliczyć odpowiadającą im masę.

23 Przykład 1. rozpad na dwa fotonyPrzypadek zarejestrowany w detektorze CMS w 2012 roku, przy energii w środku masy rownej 8 TeV. Przypadek jest zgodny z charakterystyką oczekiwaną dla rozpadu standardowego bozonu Higgsa na parę fotonow (żołte, przerywane linie i zielone prostopadłościany). Przypadek ten może też być efektem znanych procesow tła opisywanych przez model standardowy.

24 Przykład 2. rozpad na parę bozonow ZPrzypadek zarejestrowany w detektorze CMS w 2012 roku, przy energii w środku masy rownej 8 TeV. Przypadek jest zgodny z charakterystyką oczekiwaną dla rozpadu standardowego bozonu Higgsa na parę bozonow Z, z ktorych jeden rozpadł się na parę elektronow (zielone linie i prostopadłościany) a drugi na parę mionow (czerwone linie). Przypadek ten może też być efektem znanych procesow tła opisywanych przez model standardowy.

25 Obserwacja bozonu Higgsa w 2013 r. (eksperyment ATLAS)

26 Peter Higgs i Francois EnglertNagroda Nobla w 2013 r. Peter Higgs i Francois Englert

27 cząstek elementarnych?A jak badać własności cząstek elementarnych? Zrobić podobnie, jak Rutherford. Zderzać ze sobą protony i neutrony, rozbić je i zobaczyć z czego się składają.

28 Zderzenie jąder atomowych. modelowanie komputerowe (1)28

29 Nie, kwarki są uwięzione w hadronach i nie można ich zaobserwować.Jak opisać przebieg tego procesu w czasie i przestrzeni? Czy można zaobserwować kwarki? Nie, kwarki są uwięzione w hadronach i nie można ich zaobserwować. Dlaczego?

30 Kwarki - cząstki niezwykłe; kiedy próbuje się je rozdzielić...Para kwarków Próbujemy je rozdzielić. Energia zmienia się w materię Znowu pary kwarków

31 Pytanie zasadnicze – Jak wydobyć kwarki z hadronów?Kwarki uwięzione są w hadronach Pytanie zasadnicze – Jak wydobyć kwarki z hadronów?

32 Ale czy musimy koniecznie „wydobywać” kwarkiz protonów i neutronów? Czy nie lepiej wytworzyć takie warunki, w których kwarki będą swobodne, „jak ryby w wodzie” ? Przecież, aby badać zwyczaje ryb, nie należy ich wyciągać z wody !!!

33 Jak badać zwyczaje ryb? Czy tak? Nie!

34 Lepiej samemu zanurkować !!! Cząstki o różnych rozmiarach (masach)Jak badać zwyczaje ryb? Lepiej samemu zanurkować !!! Co widzimy? Ruch kolektywny Cząstki o różnych rozmiarach (masach)

35 ? „Oto jest pytanie!” Jak uwolnić kwarki ? ...poprzezMateria kwarkowa Kwarki są swobodne i mogą się przemieszczać ? Materia hadronowa: kwarki uwięzione w protonach i neutronach ścisnąć ton/cm3 Obszar ściśnięty I gorący Obser- watorzy Obser- watorzy ...poprzez zderzenia ciężkich jonów !!! Uczestnicy Zmiana gęstości,  i temperatury, T podgrzać: oC

36 UrQMD – Ultra-relativistic Quantum-Molecular DynamicsZderzenie jąder atomowych. modelowanie komputeroawe (2) 36

37 …ale jak to zrealizować w praktyce??? Powstały ogromne laboratoria fizyki jądrowej skupiające naukowców z całego świata. Jednym z takich laboratoriów jest Brookhaven National Laboratory w USA gdzie działa Relativistic Heavy Ion Collider 37

38 Relativistic Heavy Ion Collider (RHIC) at BrookhavenBRAHMS PHOBOS PHENIX STAR AGS TANDEMS 1 km animation by Mike Lisa

39 Large Hadron Collider, LHCNajwiększym na świecie urządzeniem (akceleratorem - zderzaczem) gdzie badane są reakcje cząstek elementarnych, jest Large Hadron Collider, LHC działający w Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych - CERN Gdzie to jest? 39

40 w następnych wykładachCERN i LHC …ale tym będzie mowa w następnych wykładach

41 zadaje też inne pytanie? Co na świecie jest największe?Dlaczego to jest takie ważne? Bo każde dziecko zadaje też inne pytanie? Co na świecie jest największe?

42 Ale czy zawsze był taki duży?W s z e c h ś w i a t Jak się tworzył? Ale czy zawsze był taki duży?

43 Chcemy „cofnąć” bieg czasu ...10 –6 s –4 s min *109 lat Plazma K-G Nukleony Jądra Atomy Dzisiaj Przyroda Eksperyment Wielki Wybuch

44 A jaką część materii i energii we Wszechświecie już poznaliśmy?

45 Co z tego wynika? Jaki stąd wniosek? 1. Najważniejsze jest, że wiemy, że wiele jeszcze nie wiemy. 2. Czyż to nie wspaniałe, że tyle jest jeszcze do odkrycia !!!

46 Dziękuję Wam za uwagę, Jan Pluta

47 Co wiemy o masie jako własności materii?

48 Newton, 1687 Masa jest miarą bezwładności ciała. Druga zasada dynamikiF -siła m - masa ciała a - przyspieszenie prawo powszechnej grawitacji Masa jest miarą bezwładności ciała. G – stała grawitacji r - odległość

49 A. Einstein, 1905 Masa ciała jest miarą zawartej w nim energii.c – prędkość światła w próżni m - masa ciała E -pełna energia ciała β -stosunek prędkości ciała do prędkości światła m0 – masa spoczynkowa ν -prędkość ciała γ – czynnik Lorentza c - prędkość światła w próżni c= m/s, czyli ok km/s Podstawowa stała fizyczna - największa prędkość w przyrodzie.

50 Czynnik Lorentza (gamma) w funkcji prędkości (beta)

51 Bada się tzw „stosunki rozgałęzień.Jak stwierdzić, że to na pewno bozon Higgsa, a nie jakaś inna nowa cząstka? Bada się tzw „stosunki rozgałęzień.