1 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Amerykański sędzia, Oliver Wendel Holmes zauważył, że obowiązek dotrzymania umowy w common law oznacza przewidywanie, że musisz zapłacić odszkodowanie, jeśli jej nie dotrzymasz – i nic więcej.

2 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Idea, że zobowiązujący się ma, faktycznie, możliwość wyboru, wykonać umowę albo zapłacić odszkodowanie rezygnuje z moralnej podstawy dla zobowiązań umownych i w sposób dorozumiany zezwala na zrywanie umów, gdy jest ekonomicznie korzystne (efektywne). Konstatacja ta była wstępem do wpływowej, choć kontrowersyjnej teorii „efektywnego zerwania” (efficient breach).

3 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Przykładem zastosowania tej teorii w praktyce może być praktyka przewoźników lotniczych, polegająca na sprzedawaniu większej liczby biletów niż liczba miejsc w samolocie (overbooking).

4 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Liczba lotówLiczba pustych miejsc 5 8 15 9 6010 1511 512 100 lotów po 100 miejsc za 500 dol. każde; przeciętnie 10 no shows na lot

5 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Przewoźnik potencjalnie mógłby zarobić 5.000.000 dol. 1000 miejsc wolnych to strata 500.000 dol. Przewoźnik zarobi więc 4.500.000 dol.

6 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Liczba lotówWolneWolne miejscamiejsca o/b 110 5 8- 2 15 9- 1 6010 0 1511 1 512 2

7 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Przy sprzedaży przekraczającej ilość miejsc o 10% miejsc wolnych będzie tylko 25. Przewoźnik zarobi dodatkowo 487.500 dol.

8 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Idea, że bezprawne zachowanie powinno być tolerowane pod warunkiem, że naruszający prawo zapłaci odpowiednią rekompensatę prowadzi do oryginalnego (dla prawników) i trudnego do powszechnego zaakceptowania poglądu, że prawo działa przede wszystkim jako system ukrytego ustalania cen przez sumowanie kosztów podjęcia odpowiednich działań.

9 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Jeśli mój koszt opublikowania zniesławienia wynosi (powiedzmy) 50 000 zł a odszkodowanie, które będę musiał zapłacić, wyniesie 200 000 zł, wtedy prawo, zakładając doskonałe jego egzekwowanie, podnosi koszt działania do 250 000 zł, i to czy opublikuję zniesławienie będzie zależeć od tego, czy popyt na tę publikację będzie wystarczający, żeby wygenerować dla mnie zysk.

10 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Coase’a interesowały następujące pytania: 1)dlaczego jedne nakłady są dokonywane wewnątrz firm, a inne przez transakcje rynkowe? 2)dlaczego w ogóle istnieją firmy? 3)dlaczego gospodarka rynkowa nie składa się z ogromnej sieci rynkowych transakcji między jednostkami? 4)co wyznacza granice firm?

11 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Istnieje koszt wykorzystania mechanizmu rynkowego: - koszt dowiadywania się, jakie są właściwe ceny, - koszt negocjacji, - koszt zawierania umowy itp. Ten koszt leży u podstaw dobrowolnych decyzji o utworzeniu firmy lub poprzestaniu na koordynacji rynkowej.

12 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Wprowadzone przez Coase’a pojęcie kosztów wykorzystania mechanizmu rynkowego zostało później uogólnione pod nazwą KOSZTÓW TRANSAKCYJNYCH.

13 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA R. Cooter i T. Ulen wyróżniają np. trzy postacie kosztów transakcyjnych: 1) koszty poszukiwania, 2) koszty targowania się, 3) koszty egzekwowania.

14 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Zmienna określana jako KOSZTY TRANSAKCYJNE stała się jednym z głównych pojęciowych narzędzi nowoczesnej porównawczej ekonomii instytucjonalnej. Szeroko korzysta a niej ekonomiczna analiza prawa.

15 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Fabryka emituje dymy, które szkodliwie oddziałują na użytkowników sąsiednich posiadłości. Pytanie: co dzieje się w takiej sytuacji? Powstają tzw. efekty zewnętrzne.

16 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Efekty zewnętrzne to działania, które pozytywnie bądź negatywnie wpływają na otoczenie, bez rekompensaty lub wynagrodzenia. Efekty zewnętrzne pojawiają się, gdy koszty lub zyski jednostki nie są równe kosztom lub zyskom społecznym. Efekty zewnętrzne mogą być korzystne i niekorzystne.

17 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Efekty zewnętrzne niekorzystne: sytuacje, w których produkcja lub konsumpcja powoduje niepożądane koszty otoczenia. Huty stali emitujące zanieczyszczenia przyczyniają się do zniszczenia budynków oraz szkodzą zdrowiu, a poszkodowani nie otrzymują rekompensaty. Zanieczyszczenie środowiska jest niekorzystnym efektem zewnętrznym.

18 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Efekty zewnętrzne korzystne: sytuacje, w których produkcja lub konsumpcja wywierają pozytywny wpływ na otoczenie inaczej niż przez bezpośrednie płatności. Przedsiębiorstwo zatrudniające firmę ochroniarską zwiększa bezpieczeństwo okolicy.

19 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Co w związku z tym należy zrobić? Typowe odpowiedzi ekonomistów lub prawników byłyby następujące: -Pociągnąć do odpowiedzialności właściciela fabryki za wyrządzoną szkodę. -Obciążyć go podatkiem w wysokości zależnej od wysokości szkody. -Usunąć fabrykę z terenów, na których emisja dymu miałaby szkodliwe skutki dla innych.

20 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA R.H. Coase, w artykule The Federal Communications Commisions, „The Journal of Law and Economics” 1959, vol. 2 podał przykład cukiernika, którego maszyny, hałasując i wibrując, przeszkadzają lekarzowi w prowadzeniu gabinetu w sąsiedztwie. Na czym polega problem, jaki stwarza ten przypadek?

21 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Zdaniem Coase’a problem nie polega na tym, że cukiernik wyrządza szkodę lekarzowi i powinien ją naprawić. Rzeczywisty problem polega na tym, czy opłaca się, w wyniku ograniczenia metod produkcji, jakich może używać cukiernik, zapewnić więcej leczenia kosztem zmniejszenia dostaw wyrobów cukierniczych.

22 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Jak pisze Coase: „Powszechnie sądzi się, że jest to kwestia sytuacji, a której A wyrządził szkodę B, i trzeba tylko zdecydować, jak powinniśmy powstrzymać A. To jednak jest błędne. Mamy do czynienia z problemem dwustronnym. Uniknięcie szkody dla B oznaczałoby wyrządzenie szkody A. Rzeczywistym problemem, jaki trzeba rozstrzygnąć, jest to, czy powinno się pozwolić A, żeby szkodził B, lub czy powinno się pozwolić B, żeby szkodził A. Problemem jest uniknięcie poważniejszej szkody.” (Coase, 2013, s. 87)

23 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Innym przykładem jest przypadek zabłąkanego bydła, które niszczy uprawy na sąsiednim polu. Bez ogrodzenia miedzy polami wzrost liczebności stada powoduje wzrost strat w plonach. Zdaniem Coase’a problem polega na tym, że wzrost podaży mięsa można osiągnąć tylko kosztem zmniejszenia dostaw zboża. „Dwustronność” problemu jest jasna: mięso lub zboże.

24 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Załóżmy, że roczny koszt ogrodzenia pola wynosi 9 dol., a cena zboża to 1 dol. za tonę. Relację między liczbą sztuk w stadzie i stratą w rocznym plonie z upraw przedstawia tabela na kolejnym slajdzie.

25 EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Liczba w stadzie (sztuki bydła) Roczna strata w plonie (tony) Strata plonu na dodatkową sztukę bydła (tony) 111 232 363 4104

26 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Rozpatrzmy dwie sytuacje prawne. Pierwsza: Co się stanie w przypadku: - kiedy hodowca ma obowiązek prawny zapłacić za całą wyrządzona szkodę; przy czym - działanie systemu ustalania ceny nie pociąga za sobą kosztów, szerzej koszty transakcyjne są równe zeru?

27 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Jeśli plon jest wart 12 dol., a koszt jego uzyskania 10 dol., to zysk farmera wynosi 2 dol. Gdy pojawia się stado (1 sztuka), niszczy uprawy za 1 dol. Farmer uzyskuje 11 dol. za plon, i 1 dol. od hodowcy jako odszkodowanie (bo ten musi je wypłacić). Zysk farmera to nadal 2 dol.

28 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Teraz hodowcy opłaca się zwiększenie stada, jeżeli nawet odszkodowanie wzrośnie do 3 dol., a więc dla niego wartość dodatkowej produkcji mięsa jest większa niż wzrost kosztów, w tym dodatkowe 2 dol. odszkodowania. Całkowite odszkodowanie wynosi teraz 3 dol. Zysk farmera to nadal 2 dol. Dla hodowcy byłoby korzystniej, gdyby farmer zaprzestał uprawy za zapłatę mniejszą niż 3 dol. Farmer byłby skłonny to zrobić za opłatę większą niż 2 dol. Jest więc miejsce na korzystną dla obu ugodę.

29 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA A teraz przypadek drugi, w którym – chociaż zakłada się, że system ustalania cen działa bez ponoszenia kosztów – na hodowcy nie ciąży odpowiedzialność za jakiekolwiek szkody, które powoduje jego stado.

30 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Teraz stado liczy 3 sztuki. Farmer byłby skłonny zapłacić do 3 dol. za zmniejszenie stada do 2 sztuk, do 5 dol. za redukcję do 1 sztuki, a 6 dol. za zaniechanie hodowli. Hodowca otrzymałby 3 dol., gdyby trzymał 2 sztuki zamiast 3. Nie ma znaczenia, czy 3 dol. płaci hodowca, jeśli ponosi odpowiedzialność, czy farmer, jeśli hodowca nie ponosi odpowiedzialności. W obu przypadkach 3 dol. są częścią kosztu dodania 3 sztuki do stada. Jeśli wzrost wartości hodowli przy zwiększeniu stada z 2 do 3 sztuk będzie większy niż jego dodatkowe koszty (w tym 3 dol. odszkodowania), to stado zostanie zwiększone. W przeciwnym razie farmer zapłaci hodowcy, żeby ten nie zwiększał stada.

31 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA W obu przypadkach alokacja zasobów była taka sama. Czy hodowca odpowiada za szkody wyrządzone w uprawach, czy nie, wielkość stada będzie taka sama.

32 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Samo określenie „twierdzenie Coase’a” i jego ścisłe sformułowanie zaproponował w 1966 George Stigler (The Theory o Price, 1966). Stigler wyraził twierdzenie Coase’a następująco: „w warunkach doskonałej konkurencji koszty prywatne i społeczne będą równe”.

33 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA KILKA INNYCH UJĘĆ TWIERDZENIA COASE’A jeżeli ktoś zakłada racjonalność, brak kosztów transakcyjnych i brak prawnych przeszkód do negocjacji, to wszystkim błędnym ocenom zasobów można by zapobiec przez negocjacje. (Calabresi, 1968, s. 68, podkreślenie w oryginale)

34 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA w świecie doskonałej konkurencji, kompletnej informacji i zerowych kosztów transakcyjnych alokacja zasobów w gospodarce będzie efektywna i nie będą na nią miały wpływu reguły prawne w związku z początkowym wpływem kosztów wynikającym z efektów zewnętrznych [externalities]. (Regan, 1972, s. 427)

35 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Jeżeli koszty transakcyjne są zerowe struktura prawa nie ma znaczenia, ponieważ efektywność wyniknie w każdym przypadku (Polinsky, 1974, s. 1665).

36 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA „w sytuacji, gdy koszty transakcyjne nie występują, strony zawierające transakcje prywatne mogą doprowadzić do efektywnej alokacji zasobów, niezależnie od początkowego rozkładu praw i obowiązków” (za J. Stelmachem)

37 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA WNIOSKI COASE’A DLA PRAWA: „Trzeba […] wiedzieć, czy wyrządzający szkody odpowiada czy nie odpowiada za […] straty, ponieważ bez tego wyjściowego określenia uprawnień nie mogłoby być żadnych transakcji rynkowych do przenoszenia i zmiany kombinacji. Ostateczny rezultat jednak (który maksymalizuje wartość produkcji) jest niezależny od sytuacji prawnej, jeżeli się założy, że system ustalania cen działa bez kosztów.” (Coase, 2013, s. 87)

38 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA WNIOSKI COASE’A DLA PRAWA CD.: „…gdyby transakcje rynkowe nie wiązały się z kosztami, ważne (poza kwestiami wartości) byłoby tylko to, żeby uprawnienia różnych stron były jasno określone, a rezultaty postępowań prawnych łatwe do przewidzenia. Jednak […] sytuacja jest CAŁKIEM INNA, kiedy transakcje rynkowe są tak kosztowne, że trudno jest zmienić układ uprawnień ustanowiony przez prawo. W takich przypadkach sądy wpływają bezpośrednio na działalność gospodarczą.” (Coase, 2013, s. 108)

39 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Z twierdzenia Coase’a da się wyprowadzić dwa twierdzenia istotne dla polityki prawa, że prawo powinno być tak kształtowane żeby: 1) zmniejszać koszty prywatnych transakcji, 2) minimalizować koszty społeczne, które mogą się pojawić w przypadku prawdopodobieństwa niepowodzenia prywatnych transakcji.