1 Wyjaśnianie

2 Metodologia naukowych programów badawczychImre Lakatos ( ) Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes 1970 Wyjaśnianie

3 Metodologia naukowych programów badawczychFalsyfikacja hipotezy jest zawsze potwierdzeniem innej hipotezy Przedmiotem oceny są zatem nie pojedyncze hipotezy, lecz ich ciągi Imre Lakatos ( ) Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes 1970 Wyjaśnianie

4 Metodologia naukowych programów badawczychNaukowym programem badawczym nazywa się ciąg hipotez wyodrębniony przez twardy rdzeń (heurystykę negatywną) pas ochronny hipotez (heurystykę pozytywną) Imre Lakatos ( ) Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes 1970 Wyjaśnianie

5 Metodologia naukowych programów badawczychNależy rozwijać programy postępowe, a zarzucać programy degenerujące się Pluralizm teoretyczny alternatywne, postępowe programy badawcze mogą współistnieć Imre Lakatos ( ) Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes 1970 Wyjaśnianie

6 Pluralizm a anarchizm teoretycznyPluralizm teoretyczny alternatywne, postępowe programy badawcze mogą współistnieć Racjonalność odroczona należy pączkującym i degenerującym się programom badawczym dać czas Wyjaśnianie

7 Pluralizm a anarchizm teoretycznyRacjonalność odroczona należy pączkującym i degenerującym się programom badawczym dać czas Feyerabend: jak dużo czasu? Paul Feyerabend ( ) Against Method 1975 Wyjaśnianie

8 Pluralizm a anarchizm teoretycznyRacjonalność odroczona należy pączkującym i degenerującym się programom badawczym dać czas Feyerabend: jak dużo czasu? Anything goes Paul Feyerabend ( ) Against Method 1975 Wyjaśnianie

9 Pluralizm a anarchizm teoretycznyRacjonalność odroczona należy pączkującym i degenerującym się programom badawczym dać czas Feyerabend: jak dużo czasu? Anything goes Witaj, towarzyszu anarchisto Paul Feyerabend ( ) Against Method 1975 Wyjaśnianie

10 Wnioskowanie do najlepszego wyjaśnieniaCharles Sanders Peirce ( ) Wyjaśnianie

11 Wnioskowanie do najlepszego wyjaśnieniaZasada wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia (wnioskowania abdukcyjnego): spośród hipotez alternatywnych należy przyjąć tę, która najlepiej wyjaśnia zjawiska x(W(x)  Z(x)), W(a) Z(a) Charles Sanders Peirce ( ) Wyjaśnianie

12 Wnioskowanie do najlepszego wyjaśnieniaZasada wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia (wnioskowania abdukcyjnego): spośród hipotez alternatywnych należy przyjąć tę, która najlepiej wyjaśnia zjawiska x(W(x)  Z(x)), W(a) Z(a) Charles Sanders Peirce ( ) Peter Lipton ( ) Wyjaśnianie

13 Wnioskowanie do najlepszego wyjaśnieniax(W(x)  Z(x)), W(a) Z(a) Problemy co to znaczy, że hipoteza wyjaśnia jakieś zjawisko? Charles Sanders Peirce ( ) Peter Lipton (1954-) Wyjaśnianie

14 Wnioskowanie do najlepszego wyjaśnieniax(W(x)  Z(x)), W(a) Z(a) Problemy co to znaczy, że hipoteza wyjaśnia jakieś zjawisko? co to znaczy, że jakieś wyjaśnienie jest lepsze od innego? Charles Sanders Peirce ( ) Peter Lipton (1954-) Wyjaśnianie

15 Klasyczny model wyjaśnianiaModel dedukcyjno-nomologiczny D-N (law-covering model), 1949 wyjaśnienie zjawiska (explanandum) polega na rozumowaniu dedukcyjnym, w którym wśród przesłanek (explanans) występuje co najmniej jedno prawo, a wnioskiem jest explanandum L, b p Carl Gustav Hempel ( ) Wyjaśnianie

16 Klasyczny model wyjaśnianiaL, b p Model dedukcyjno-statystyczny D-S w explanans występuje prawo statystyczne explanandum jest prawidłowością statystyczną Model indukcyjno-statystyczny I-S explanandum jest zdarzeniem Carl Gustav Hempel ( ) Wyjaśnianie

17 Paradoksy wyjaśnianiaMaszt i jego cień prawa optyki prawa trygonometrii , h d h  d Wyjaśnianie

18 Paradoksy wyjaśnianiaMaszt i jego cień prawa optyki prawa trygonometrii , d h h  d Wyjaśnianie

19 Paradoksy wyjaśnianiaMaszt i jego cień prawa optyki prawa trygonometrii , d h h Asymetria wyjaśniania  d Wyjaśnianie

20 Paradoksy wyjaśnianiaBarometr i burza Jeżeli wskazówka barometru opada, nadchodzi burza. Wskazówka barometru opada. Nadchodzi burza. Wyjaśnianie

21 Paradoksy wyjaśnianiaBarometr i burza Jeżeli wskazówka barometru opada, nadchodzi burza. Wskazówka barometru opada. Nadchodzi burza. Wspólna przyczyna Wyjaśnianie

22 Paradoksy wyjaśnianiaZaćmienie Słońca Prawa mechaniki nieba Położenie Słońca, Ziemi i Księżyca w danej chwili Czas zaćmienia Słońca Wyjaśnianie

23 Paradoksy wyjaśnianiaZaćmienie Słońca Prawa mechaniki nieba Położenie Słońca, Ziemi i Księżyca w danej chwili Czas zaćmienia Słońca Symetria predykcji i retrodykcji Wyjaśnianie

24 Paradoksy wyjaśnianiaMężczyzna i pigułki antykoncepcyjne Nikt, kto regularnie zażywa pigułki antykoncepcyjne, nie zachodzi w ciążę. Jan regularnie zażywa pigułki antykoncepcyjne. (Dlatego) Jan nie zachodzi w ciążę. Wyjaśnianie

25 Paradoksy wyjaśnianiaMężczyzna i pigułki antykoncepcyjne Nikt, kto regularnie zażywa pigułki antykoncepcyjne, nie zachodzi w ciążę. Jan regularnie zażywa pigułki antykoncepcyjne. (Dlatego) Jan nie zachodzi w ciążę. Naddeterminacja przyczynowa Wyjaśnianie

26 Paradoksy wyjaśnianiaSyfilis i pareza 10% osób cierpiących na nieleczony, ukryty syfilis, zapada na parezę. Jan miał nieleczony, ukryty syfilis. Dlatego Jan zapadł na parezę. Wyjaśnianie

27 Paradoksy wyjaśnianiaSyfilis i pareza 10% osób cierpiących na nieleczony, ukryty syfilis, zapada na parezę. Jan miał nieleczony, ukryty syfilis. Dlatego Jan zapadł na parezę. prawdopodobieństwo zachorowania na parezę jest niskie Wyjaśnianie

28 Paradoksy wyjaśnianiaSyfilis i pareza 10% osób cierpiących na nieleczony, ukryty syfilis, zapada na parezę. Jan miał nieleczony, ukryty syfilis. Dlatego Jan zapadł na parezę. prawdopodobieństwo zachorowania na parezę jest niskie ale i tak istotnie wyższe niż w przypadku osób niechorujących wcześniej na nieleczony, ukryty syfilis Wyjaśnianie

29 Model istotności statystycznej (S-R)Wyjaśnienie nie polega na rozumowaniu, lecz na wykazaniu, że explanans jest dodatnio statystycznie istotny dla zajścia explanandum P(E|C) > P(E) gdzie E = explanandum, C = explanans Wesley Salmon ( ) Statistical Explanation and Statistical Relevance 1971 Wyjaśnianie

30 Model istotności statystycznej (S-R)P(E|C) > P(E) Przykład: prawdopodobieństwo zachorowania na parezę, jeśli cierpiało się na nieleczony, ukryty syfilis (choć niskie) jest większe od prawdopodobieństwa zachorowania na parezę. Wesley Salmon ( ) Statistical Explanation and Statistical Relevance 1971 Wyjaśnianie

31 Istotność statystyczna a przyczynowaIstotność statystyczna nie pokrywa się z istotnością przyczynową Przykład: barometr i burza Odpowiedź Salmona: istotność statystyczna jest czynnikiem wyjaśniającym o tyle, o ile świadczy o istotności przyczynowej Wyjaśnianie

32 Istotność statystyczna a przyczynowaStandardowa krytyka przyczynowego modelu wyjaśniania: każde zdarzenie jest skutkiem splotu przyczyn którego nie sposób w pełni odtworzyć dlatego trzeba odróżnić przyczyny główne od ubocznych za wyjaśniające zwykle uważa się przyczyny abnormalne pojęcie normalności jednak silnie zależy od kontekstu Wyjaśnianie

33 Pragmatyka wyjaśnianiaWyjaśnienie polega na odpowiedzi na pytanie typu „dlaczego?”. Pytanie typu „dlaczego?” obejmuje domyślny kontrast: Dlaczego P a nie Q? Bas van Fraassen (1942-) The Scientific Image, 1980 Wyjaśnianie

34 Pragmatyka wyjaśnianiaPrzykład: Dlaczego Adam zjadł jabłko? Dlaczego Adam, a nie Ewa, zjadł jabłko? Dlaczego Adam zjadł jabłko, a nie brzoskwinię? Bas van Fraassen (1942-) The Scientific Image, 1980 Wyjaśnianie

35 Analiza pytania typu „dlaczego?”Pytanie „ Dlaczego Adam zjadł jabłko?” składa się z: tematu pytania (topic): „Adam zjadł jabłko” klasy kontrastu: możliwe zdania po „…a nie…” klasy istotności (relevance-class), czyli odpowiedzi bezpośrednich, dopuszczalnych ze względu na aktualną wiedzę (pytającego) potrzeby poznawcze (pytającego) Q = Wyjaśnianie

36 Analiza pytania typu „dlaczego?”Kilka pojęć logiki erotetycznej Odpowiedź bezpośrednia: możliwa i wystarczająca. W przypadku pytań typu „dlaczego?” jest to odpowiedź typu „ponieważ”. Wyjaśnianie

37 Analiza pytania typu „dlaczego?”Presupozycja pytania: założenie, że na pytanie istnieje prawdziwa odpowiedź bezpośrednia. Pytania typu „dlaczego?” presuponują co najmniej, że ich temat jest prawdziwy. Odpowiedź korekcyjna: odpowiedź sprzeczna z presupozycją pytania. Wyjaśnianie

38 Analiza pytania typu „dlaczego?”Kilka pojęć logiki erotetycznej Przykłady odpowiedzi: Odpowiedź bezpośrednia: „Ponieważ był głodny”. nie spełnia relacji istotności w kontekście Pisma Św. Odpowiedzi korekcyjne: „Ależ to nie Adam zjadł jabłko!” „Bez powodu” Wyjaśnianie

39 Uwagi na temat koncepcji van FraassenaKontrastowe ujęcie pytania przynosi ważny postęp analizy Przykład: Dlaczego Funio zapadł na parezę, a Gucio nie? Ponieważ Funio chorował na nieleczony, ukryty syfilis, a Gucio nie. Wyjaśnianie

40 Uwagi na temat koncepcji van FraassenaVan Fraassena koncepcja klasy istotności jest niejasna Van Fraassena kryteria oceny odpowiedzi zakładają Bayesianizm Van Fraassen odrzuca zasadę wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia Wyjaśnianie

41 Wyjaśnienie „gorączki połogowej”Pytanie: dlaczego na jednym oddziale położniczym śmiertelność jest znacznie wyższa niż na drugim? Ignaz Semmelweis ( ) Odkrycie przyczyny gorączki połogowej 1847/1861 Wyjaśnianie

42 Wyjaśnienie „gorączki połogowej”Pytanie: dlaczego na jednym oddziale położniczym śmiertelność jest znacznie wyższa niż na drugim? Hipotezy pochodzenie społeczne położnic Ignaz Semmelweis ( ) Odkrycie przyczyny gorączki połogowej 1847/1861 Wyjaśnianie

43 Wyjaśnienie „gorączki połogowej”Pytanie: dlaczego na jednym oddziale położniczym śmiertelność jest znacznie wyższa niż na drugim? Hipotezy pochodzenie społeczne położnic niestaranna opieka ze strony studentów Ignaz Semmelweis ( ) Odkrycie przyczyny gorączki połogowej 1847/1861 Wyjaśnianie

44 Wyjaśnienie „gorączki połogowej”Pytanie: dlaczego na jednym oddziale położniczym śmiertelność jest znacznie wyższa niż na drugim? Hipotezy pochodzenie społeczne położnic niestaranna opieka ze strony studentów lęk wywoływany przez księdza sprawującego sakrament namaszczenia chorych Ignaz Semmelweis ( ) Odkrycie przyczyny gorączki połogowej 1847/1861 Wyjaśnianie

45 Wyjaśnienie „gorączki połogowej”Wypadek Koletschki Ignaz Semmelweis ( ) Odkrycie przyczyny gorączki połogowej 1847/1861 Wyjaśnianie

46 Wyjaśnienie „gorączki połogowej”Wypadek Koletschki Wyjaśnienie: „trupi jad” przenoszony przez studentów z prosektorium Ignaz Semmelweis ( ) Odkrycie przyczyny gorączki połogowej 1847/1861 Wyjaśnianie

47 Wyjaśnienie „gorączki połogowej”Wypadek Koletschki Wyjaśnienie: „trupi jad” przenoszony przez studentów z prosektorium Test: staranne mycie rąk po ćwiczeniach w prosektorium Ignaz Semmelweis ( ) Odkrycie przyczyny gorączki połogowej 1847/1861 Wyjaśnianie

48 The Inference to the Best Explanation 1991Poprawki Liptona Odpowiedzieć na kontrastowe pytanie typu „dlaczego?” – „Dlaczego P, a nie X?” – znaczy wskazać na pewien element historii przyczynowej P, który nie ma swojego odpowiednika w historii przyczynowej nie-X” Peter Lipton ( ) The Inference to the Best Explanation 1991 Wyjaśnianie

49 The Inference to the Best Explanation 1991Poprawki Liptona Przykład: Dlaczego wykładam tu, a nie tam? Ponieważ tu zaproponowano mi wyższe wynagrodzenie niż tam. Peter Lipton ( ) The Inference to the Best Explanation 1991 Wyjaśnianie

50 The Inference to the Best Explanation 1991Poprawki Liptona Powołanie się na przyczynowość unika niejasności pojęcia relacji istotności Kontrastowe ujęcie pytań typu „dlaczego?” wyznacza wybór przyczyn wyjaśniających Peter Lipton ( ) The Inference to the Best Explanation 1991 Wyjaśnianie

51 The Inference to the Best Explanation 1991Poprawki Liptona Kryteria jakości wyjaśnienia: mechanizm zakres (scope) precyzja Peter Lipton ( ) The Inference to the Best Explanation 1991 Wyjaśnianie

52 Wady ujęcia Liptona Ograniczenie do wyjaśnień przyczynowychPominięcie wyjaśnień funkcjonalnych i intencjonalnych Wyjaśnianie

53 Wady ujęcia Liptona Niejasność kryteriów jakości wyjaśnieńJak porównać alternatywne ujęcia mechanizmu zjawisk? Zwiększenie zakresu wyjaśnienia często osiąga się kosztem precyzji i vice versa. Zwiększenie zakresu wyjaśnienia często jest zyskiem pozornym. Zwiększenie precyzji bywa niepożądane. Wyjaśnianie

54 Interrogacyjny model naukiNauka jako gra Uczonego z Przyrodą w pytania „tak-lub-nie” (zadawane za pomocą eksperymentów) i odpowiedzi (w formie rezultatów eksperymentów) Przyroda zawsze odpowiada szczerze Jaakko Hintikka (1929-) Wyjaśnianie

55 Interrogacyjny model naukiUczony w następstwie otrzymanych odpowiedzi zacieśnia klasę możliwych światów, wśród których (wedle jego wiedzy) znajduje się świat rzeczywisty Problem: na czym polega odpowiedź korekcyjna („ani tak, ani nie”)? Jaakko Hintikka (1929-) Wyjaśnianie

56 Czy teoria może odpowiadać na więcej pytań niż jej rywalka?Adolf Grünbaum (1923-) Can a Theory Answer More Questions than One of Its Rivals? „The British Journal for the Philosophy of Science” 27(1) (1976). Wyjaśnianie

57 Wyrafinowany model interrogacyjnyUczony: Przyroda: Eksperyment Rezultat Pytanie Odpowiedź Reakcja Przyrody Interpretacja Interpretacja Wyjaśnianie

58 Wyrafinowany model interrogacyjnyTrzy rodzaje posunięć w grze: akceptacja odpowiedzi (nauka normalna) rewizja wiedzy zastanej i reinterpretacja odpowiedzi odrzucenie presupozycji pytania i zmiana pojęciowa (rewolucja naukowa) Wyjaśnianie

59 Wyrafinowany model interrogacyjnyPrzykład: reakcje na rezultat Michelsona-Morleya: akceptacja odpowiedzi: hipoteza częściowego wleczenia eteru rewizja wiedzy zastanej i reinterpretacja odpowiedzi: hipoteza skrócenia Fitzgeralda-Lorentza odrzucenie presupozycji pytania i zmiana pojęciowa: szczególna teoria względności Einsteina Wyjaśnianie

60 Implikacja erotetycznaDEF: Im(Q, X, Q*) wtw z dowolnej odpowiedzi bezpośredniej A na pytanie implikujące Q oraz ze zdań ze zbioru X wynika logicznie alternatywa wszystkich odpowiedzi bezpośrednich na pytanie implikowane Q* z każdej odpowiedzi B na pytanie implikowane Q* oraz ze zdań ze zbioru X wynika logicznie alternatywa niektórych, ale nie wszystkich, odpowiedzi bezpośrednich na pytanie implikujące Q Andrzej Wiśniewski Stawianie pytań: Logika i racjonalność 1990 Wyjaśnianie

61 Logika pytań Przykład:Q = Czy Adam pojechał do Warszawy, czy do Opola? X = {Jeżeli Adam pojechał pociągiem, to pojechał do Warszawy. Jeżeli Adam pojechał samochodem, to pojechał do Opola. Jeżeli samochód Adama nie stoi przed domem, to Adam pojechał samochodem. Jeżeli samochód Adama stoi przed domem, to Adam…} Q* = Czy samochód Adama stoi przed domem? Wyjaśnianie

62 Falsyfikacjonistyczna implikacja erotetycznaDEF: Imf(Q, X, Q*) wtw z dowolnej odpowiedzi bezpośredniej A na pytanie implikujące Q oraz ze zdań ze zbioru X wynika logicznie alternatywa wszystkich odpowiedzi bezpośrednich na pytanie implikowane Q* z niektórych odpowiedzi B na pytanie implikowane Q* oraz ze zdań ze zbioru X wynika logicznie alternatywa niektórych, ale nie wszystkich, odpowiedzi bezpośrednich na pytanie implikujące Q Wyjaśnianie

63 Zastosowanie Imf(?H, W, ?E) ?H = Czy wszystkie kruki są czarne?W = Kajtek jest krukiem. ?E = Czy Kajtek jest czarny? Wyjaśnianie

64 Zastosowanie Imf(?H, W, ?E) ?H = Czy wszystkie kruki są czarne?W = Kajtek jest krukiem. Każdy gatunek ptaków ma charakterystyczny wzór upierzenia. ?E = Czy Kajtek jest czarny? Wyjaśnianie

65 Zastosowanie Imf(?H, W, ?E) ?H = Czy wszystkie kruki są czarne?W = Kajtek jest krukiem. Każdy gatunek ptaków ma charakterystyczny wzór upierzenia. ?E = Czy Kajtek jest czarny? Uproszczenia: pominięcie założeń idealizacyjnych i warunku ceteris paribus Wyjaśnianie

66 Wyjaśnianie przez wyszczególnienieWyjaśnienie przyczynowe: Co jest przyczyną zdarzenia b w układzie a? Theo Kuipers (1947-) Wyjaśnianie

67 Wyjaśnianie przez wyszczególnienieWyjaśnienie przyczynowe: Co jest przyczyną zdarzenia b w układzie a? Presupozycje: w układzie a zaszło zdarzenie b Theo Kuipers (1947-) Wyjaśnianie

68 Wyjaśnianie przez wyszczególnienieWyjaśnienie przyczynowe: Co jest przyczyną zdarzenia b w układzie a? Presupozycje: w układzie a zaszło zdarzenie b a nie, jak normalnie, któreś z b1, …, bn Theo Kuipers (1947-) Wyjaśnianie

69 Wyjaśnianie przez wyszczególnienieWyjaśnienie przyczynowe: Co jest przyczyną zdarzenia b w układzie a? Presupozycje: w układzie a zaszło zdarzenie b a nie, jak normalnie, któreś z b1, …, bn w układzie a normalnie działają czynniki f1, …, fm Theo Kuipers (1947-) Wyjaśnianie

70 Wyjaśnianie przez wyszczególnienieWyjaśnienie przyczynowe: Co jest przyczyną zdarzenia b w układzie a? Presupozycje: w układzie a zaszło zdarzenie b a nie, jak normalnie, któreś z b1, …, bn w układzie a normalnie działają czynniki f1, …, fm istnieje czynnik x, który normalnie nie występuje w układzie a Theo Kuipers (1947-) Wyjaśnianie

71 Wyjaśnianie przez wyszczególnienieCo jest przyczyną zdarzenia b w układzie a? Presupozycje: w układzie a zaszło zdarzenie b a nie, jak normalnie, któreś z b1, …, bn w układzie a normalnie działają czynniki f1, …, fm istnieje czynnik x, który normalnie nie występuje w układzie a „Jeżeli x oraz f1, …, fm, to zachodzi b” jest prawem przyczynowym x jest przyczynowo istotnym czynnikiem zajścia b Theo Kuipers (1947-) Wyjaśnianie

72 Poszukiwanie wyjaśnienia?H = Czy c jest przyczyną b? ?H implikuje pytania: Czy w układzie a zaszło zdarzenie b? a nie, jak normalnie, któreś z b1, …, bn Czy istnieją czynniki f1, …, fn, które normalnie działają w układzie a? Czy „Jeżeli c oraz f1, …, fn, to zachodzi b” jest prawem przyczynowym? Czy c jest przyczynowo istotnym czynnikiem zajścia b? Kuipers-Wiśniewski 1994 Wyjaśnianie

73 Poszukiwanie wyjaśnienia?H = Czy c jest przyczyną b? Po wyczerpaniu hipotez H1, …, Hk: Rewizja wiedzy zastanej, która pozwala na sformułowanie nowych hipotez Odrzucenie presupozycji pytania: b nie zaszło (wbrew pozorom) zaszło któreś z b1, …, bn b jest rezultatem splotu wielu abnormalnych przyczyn b nie ma żadnej szczególnej przyczyny Wyjaśnianie

74 Ocena wyjaśnienia: wstępne definicjeDF: Pytanie o wyjaśnienie Q jest rozstrzygnięte na gruncie wiedzy zastanej W przez hipotezę H wtw H jest niesprzeczna z W oraz z H i W wynika logicznie pewna odpowiedź bezpośrednia A na pytanie Q Wyjaśnianie

75 Ocena wyjaśnienia: wstępne definicjeDF: Pytanie o wyjaśnienie Q jest odrzucone na gruncie wiedzy zastanej W wtw z W wynika logicznie, że nie istnieje prawdziwa odpowiedź bezpośrednia na pytanie Q Wyjaśnianie

76 Ocena wyjaśnienia Kryterium 1.Hipoteza H’ ma na gruncie wiedzy zastanej W większą moc wyjaśniającą od hipotezy H wtw każde pytanie rozstrzygnięte przez H na gruncie W jest rozstrzygnięte przez H’, ale nie na odwrót. Wyjaśnianie

77 Ocena wyjaśnienia Kryterium 2.Rewizja prowadząca od wiedzy zastanej W do W’ jest postępowa wtw gdy każde pytanie rozstrzygnięte lub odrzucone na gruncie W jest rozstrzygnięte lub odrzucone na gruncie W’, ale nie na odwrót. Wyjaśnianie

78 Wyniki Wyjaśnienie oporu przed odrzuceniem sfalsyfikowanej hipotezy lub zmianą „paradygmatu” Wyjaśnianie

79 Wyniki Wyjaśnienie oporu przed odrzuceniem sfalsyfikowanej hipotezy lub zmianą „paradygmatu” Wyjaśnienie, dlaczego pluralizm teoretyczny nie prowadzi do anarchizmu metodologicznego Wyjaśnianie

80 Wyniki Wyjaśnienie oporu przed odrzuceniem sfalsyfikowanej hipotezy lub zmianą „paradygmatu” Wyjaśnienie, dlaczego pluralizm teoretyczny nie prowadzi do anarchizmu metodologicznego Wyjaśnienie „strat Kuhna” Wyjaśnianie