1 Wykład 10, 27.05.2016 Zmiany struktur rodzin i gospodarstw domowych Społeczno-ekonomiczne konsekwencje nowej demografii Europy Polityka dotycząca ludności

2 Źródło: I.E.Kotowska, 1994, Prognozowanie gospodarstw domowych. Problemy i metody. Monografie i Opracowania, 396, SGH, Warszawa.

3 Rodzina - grupa osób powiązane poprzez związki formalne lub nieformalne, więzy krwi lub adopcję gospodarstwo domowe - grupa wyłoniona na podstawie kryterium współzamieszkiwania i wspólnego utrzymywania się Rodzina biologiczna - para osób płci przeciwnej bez dzieci lub z dziećmi (rodziny pełne) oraz samotny rodzic z dzieckiem (rodzina niepełna) - rodzina nuklearna (NSP 2002, 2011) Typy rodzin: małżeństwo (partnerzy) bez dzieci, małżeństwo (partnerzy) z dziećmi, samotna matka z dzieckiem, samotny ojciec z dzieckiem rodzina zrekonstruowana: para z jednym lub większą liczbą dzieci, z których co najmniej jedno nie jest wspólnym dzieckiem tej pary tzn. jest naturalnym lub adoptowanym dzieckiem jednego z nich rodzina rozszerzona: wśród członków gospodarstwa domowego oprócz rodziny biologicznej jest osoba spokrewniona w linii prostej lub bocznej z jednym członkiem rodziny biologicznej (np. rodzice z dziećmi i ojciec żony)

4 obiekty zbiorowego zakwaterowania: obiekty stałego zamieszkania (np. domy opieki dla osób starszych, zakłady opiekuńczo-lecznicze, klasztory, domy zakonne), obiekty dłuższego zamieszkania (domy studenckie, internaty, hotele pracownicze, domy dziecka, zakłady karne), obiekty krótkotrwałego pobytu (hotele, szpitale, pensjonaty itp.). Odpowiada to kategorii gospodarstwa instytucjonalne (Eurostat): tworzone osoby przebywające w obiektach, które podlegają jednakowym zasadom organizacji pobytu w tych miejscach.

5 Kryteria demograficzne klasyfikacji gospodarstw domowych liczba osób, liczba rodzin typ rodziny, skład gospodarstwa Głowa rodziny; głowa gospodarstwa Źródło utrzymania: dochody z pracy: rolnicze, pozarolnicze niezarobkowe (emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki z pomocy społecznej) dochody z własności Grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych

6 Czynniki zmian liczby i struktury gospodarstw domowych demograficzne liczba i struktura ludności według płci i wieku zmiany wzorca tworzenia i rozpadu rodzin (spadek skłonności do zawierania związków formalnych, opóźnianie zawierania małżeństw, wzrost częstości kohabitacji, wzrost częstości rozwodów); spadek płodności; spadek umieralności zróżnicowany według płci; wzorce opuszczania domu rodzinnego przez dzieci i współzamieszkiwania osób dorosłych (zamężne dzieci, spokrewnione osoby starsze, osoby niespokrewnione) ekonomiczno-społeczne sytuacja mieszkaniowa (podaż mieszkań, koszt ich pozyskania i eksploatacji), sytuacja ekonomiczna członków gospodarstwa (dochody, aktywność ekonomiczna), zmiany podziału pracy w gospodarstwie wynikające głównie ze wzrostu aktywności ekonomicznej kobiet i zmian ról kulturowych kobiet i mężczyzn, sytuacja na rynku pracy, rola ekonomiczna gospodarstwa jako jednostki wytwarzającej dobra i usługi oraz jednostki konsumpcyjnej migracje

7 Źródło: I.E.Kotowska, Analiza i prognozowanie gospodarstw domowych, w: Procesy demograficzne i metody ich analizy, red.J.Kurkiewicz, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, 2010; GUS 2013, Gospodarstwa domowe w 2011 roku – wyniki spisu ludności i mieszkań 2011, Warszawa. Gospodarstwa196019701978198820022011 Ogółem Miasta Wieś 3,47 3,12 3,87 3,39 3,03 3,87 3,11 2,85 3,55 3,10 2,86 3,56 2,84 2,60 3,33 2,82 2,54 3,40 Średnia wielkość gospodarstwa w latach 1960-2011 Gospodarstwa196019701978198820022011 Jednoosobowe Dwuosobowe Trzy- i czteroosobowe Pięcioosobowe i większe 16,2 18,5 38,8 26,5 16,1 18,8 41,2 23,9 17,4 21,7 44,0 16,9 18,3 22,3 42,3 17,1 24,8 23,2 37,9 14,1 24,0 25,7 36,4 13,9 Struktura gospodarstw według wielkości w latach 1960- 2011

8 A.Abramowska-Kmon, 2014, Zmiany wielkości i składu gospodarstw domowych oraz struktury rodzin, w: I.E.Kotowska (red.), Niska dzietność w Polsce w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza Społeczna 2013, raport tematyczny, Warszawa, s.27, 28.

9 M.Mynarska, Zmiany zachowań dotyczących rodziny w Polsce na tle innych krajów Europy, w: I.E.Kotowska (red.), Niska dzietność w Polsce w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza Społeczna 2013, raport tematyczny, Warszawa, s.22

10 Gospodarstwa z osobami 20022011 Wyłącznie młodymi 8,46,9 Wyłącznie w średnim wieku 15,015,8 Wyłącznie starsze 18,919,3 Młodymi i w średnim wieku 40,935,7 Młodymi i starszymi 2,11,9 W średnim wieku i starszymi 7,69,8 Młodymi, w średnim wieku i starszymi 7,510,4 Źródło: tabela 8, GUS 2014, Gospodarstwa domowe i rodziny. Charakterystyka demograficzna, Warszawa. Starzenie się populacji – struktura gospodarstw domowych według wieku członków Gospodarstwa, w których skład wchodzą osoby młode (0-29 lat), osoby w średnim wieku (30- 59 lat) oraz osoby starsze (60 lat i więcej) Struktura gospodarstw według składu pokoleniowego w latach 2002-2011 (w %) 22,1 Łącznie gospodarstwa z osobą starszą jako członkiem stanowiły w 2011 roku 43,4%; wzrost udziału gospodarstw dwurodzinnych w latach 2002-2011 znajduje obecnie odzwierciedlenie we wzroście udziału gospodarstw z dwoma i trzema pokoleniami. 17,2

11 Konsekwencje zmian struktury wieku ludności Powołana została specjalna grupa robocza przy Komisji Europejskiej (AWG – Working Group on Ageing Populations and Sustainability), która co kilka lat przygotowuje projekcje ludności oraz projekcje wydatków publicznych na emerytury i renty, ochronę zdrowia, opiekę długoterminową, itd. http://europa.eu/epc/working_groups/ageing_en.htm Ageing Report 2009, Ageing Report 2012, Ageing Report 2015

12 Makromodel AWG Źródło: The 2012 Ageing Report. Economic and budgetary projections for the 27 EU Member States (2010-2060), European Economy 2|2012.

13 Wpływ zmian struktur wieku na zatrudnienie Faza 1 : wzrost zatrudnienia i gasnący wzrost WAP Faza 2: wzrost zatrudnienia i spadek WAP Faza 3: spadek zatrudnienia i WAP Źródło: The 2015 Ageing Report. Economic and budgetary projections for the 28 EU Member States (2013-2060), European Economy 3|2015, s. 3.

14 Przewidywane zmiany tempa wzrostu GDP Źródło: The 2015 Ageing Report, Underlying Assumptions and Projection Methodologies, European Economy 8/2014, s.87.

15 Źródło: The 2015 Ageing Report. Economic and budgetary projections for the 28 EU Member States (2013-2060), European Economy 3|2015, s. 5.

16 Dekompozycja wzrostu udziału wydatków na emerytury w PKB Źródło: The 2015 Ageing Report. Economic and budgetary projections for the 28 EU Member States (2013-2060), European Economy 3|2015, s. 87.

17 POLITYKA DOTYCZĄCA LUDNOŚCI (population related policy) integralna część polityki społecznej (social policy, welfare state) zorientowanej na zagwarantowanie obywatelom bezpieczeństwa socjalnego oraz stwarzanie warunków rozwoju obejmuje działania, które służą realizacji następujących celów:  stworzenie warunków odtwarzania pokoleń  jakościowy rozwój populacji – stan zdrowia, poziom wykształcenia, rozmieszczenie przestrzenne ludności, szeroko pojęte warunki życia ludności  właściwe wykorzystanie zasobów ludzkich

18 Pięć kluczowych działań politycznych w zarządzaniu zmianami demograficznymi: 1.Wspieranie odnowy demograficznej poprzez lepsze warunki dla rozwoju rodzin i poprawy możliwości łączenia obowiązków zawodowych i rodzicielskich 2.Zwiększenia zatrudnienia - więcej miejsc pracy i wydłużenie aktywnego zawodowo życia o wysokiej jakości 3.Zwiększenie produktywności pracy poprzez inwestycje w edukację i badania naukowe 4.Przyjmowanie i integracja imigrantów w Europie 5.Zapewnienie stabilności finansów publicznych w celu zagwarantowania odpowiednich emerytur, opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej Źródło: The demographic future of Europe – from challenge to opportunity, Communication from the Commission, Brussels, 12.10.2006, COM(2006) 571final Konstruktywna reakcja na zmiany demograficzne w Europie

19 Promowanie odnowy demograficznej Europy - przesłanki możliwego wzrostu płodności w UE  postawy wobec dzieci – zamierzenia prokreacyjne wyższe niż obserwowana dzietność,  oczekiwania społeczne dotyczące udziału państwa w inwestowaniu w kapitał ludzki w rodzinie, czyli zmniejszania koszt ó w bezpośrednich wychowywania dzieci  zmniejszenie koszt ó w pośrednich wychowywania dzieci  wzrost świadomości społecznej dotyczącej skutk ó w utrzymywania się niskiej dzietności  wzrost świadomości polityk ó w dotyczącej skutk ó w utrzymywania się niskiej dzietności – rządy deklaruja swą troskę o niską dzietność: Badania ankietowe ONZ (population perception surveys): 1976 - poziom dzietności jest wystarczający - 18 z 29 badanych kraj ó w europejskich 2005- poziom dzietności jest zbyt niski - 28 z 29 badanych kraj ó w europejskich 2011 - - poziom dzietności jest zbyt niski - 27 z 43 badanych kraj ó w europejskich Zmiany świadomości na poziomie Unii Europejskiej: od zmiany pogląd ó w na temat znaczenia płodności dla przyszłości Europy oraz uznania konieczności wprowadzenia odpowiednich rozwiązań zachęcających do posiadania dzieci oraz do uznania odnowy demograficznej Europy jako celu strategicznego Europy  istnienie przykład ó w dobrych praktyk (Skandynawia, Francja, Belgia, Holandia)

20 Polityka ludnościowa to celowe, długofalowe oddziaływanie państwa i innych podmiotów publicznych i niepublicznych na procesy ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności w celu ukształtowania pożądanego stanu i struktury ludności, przez tworzenie warunków społecznych, ekonomicznych i politycznych, korzystnych dla przebiegu procesów demograficznych, zapewniających biologiczne przetrwanie narodu i zrównoważony rozwój społeczno-ekonomiczny Wpływa na procesy ludnościowe pośrednio, poprzez stosowanie odpowiednich instrumentów polityki społecznej (w tym: rodzinnej, mieszkaniowej, edukacji, ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego, zatrudnienia) i instrumentów polityki gospodarczej, odpowiednich dla pożądanego przebiegu tych procesów RZĄDOWA RADA LUDNOŚCIOWA Założenia polityki ludnościowej Polski 2012

21 Forum Debaty Publicznej http://www.prezydent.pl/dialog/fdp/solidarne-spoleczenstwo- bezpieczna-rodzina / RZĄDOWA RADA LUDNOŚCIOWA Założenia polityki ludnościowej Polski 2012 http://www.stat.gov.pl/bip/389_43_PLK_HTML.htm.