1 WYKŁAD CZWARTY: PODSTAWY EPIDEMIOLOGII (D)SUM - WLK ‘2013 WYKŁAD CZWARTY: PODSTAWY EPIDEMIOLOGII (D) Prof. dr hab. med. Jan E. Zejda

2 TREŚĆ DZISIEJSZEGO WYKŁADUStandaryzacja Zjawisko współzmienności

3 Współczynniki Surowe  Współczynniki StandaryzowaneIDEA STANDARYZACJI Współczynniki Surowe  Współczynniki Standaryzowane Wsp. Umieralności w populacji A („surowy”) Wsp. Umieralności w populacji B („surowy”) STANDARYZACJA Wsp. Umieralności w populacji A („standaryzowany”) Wsp. Umieralności w populacji B („standaryzowany”)

4 STANDARYZACJA Statystyczna metoda eliminacji lub ograniczenia zniekształ-cającego wpływu rozpoznanego czynnika zakłócającego na wynik porównań współczynników reprezentujących dwie lub więcej niż dwie populacje (grupy). Oryginalnie, standaryzacja znalazła zastosowanie przy porównywaniu współczynników umieralności dwóch populacji, odznaczających się różną strukturą wieku – standaryzacja umieralności względem wieku. Procedura ma jednakże uniwersalne znaczenie i może być wykorzystana przy standaryzacji współczynników chorobowości, zachorowalności, i innych miar określających rozpowszechnienie zjawiska zdrowotnego w populacji (grupie). Poza porównaniami kilku populacji standaryzacja umożliwia także porównania jednej populacji, w różnych punktach czasowych (np. porównanie umieralności ogólnej w populacji jednego województwa, w kolejnych latach).

5 WSPÓŁCZYNNIKI SUROWE, SPECYFICZNE I STANDARYZOWANEUMIERALNOŚĆ Z POWODU CHORÓB UKŁADU ODDECHOWEGO Surowy Współczynnik: 76 / (cała populacja, wiek 0 +) Specyficzny Współczynnik: lat: 151/ 50-59 lat: 470/ , 60-69 lat: / Standaryzowany Współczynnik: 90 / Poza standaryzacją względem wieku możliwe inne standaryzacje (np. płeć …)

6 ZALETY I WADY WSPÓŁCZYNNIKÓW SUROWYCHPrezentacja rzeczywistych danych na temat badanego zjawiska (np. aktualna liczba zgonów w odniesieniu do aktualnej wielkości populacji). Jeden współczynnik opisujący całą populację. Błędna lub niepewna interpretacja różnic pomiędzy współczynnikami, „w przestrzeni” i „w czasie” (np. różnica w umieralności ogólnej wynikająca de facto z różnic w strukturach wiekowych porównywanych populacji).

7 ZALETY I WADY WSPÓŁCZYNNIKÓW SPECYFICZNYCHPorównania pomiędzy subpopulacjami o podobnym udziale i natężeniu czynnika zakłócającego (np. porównanie umieralności w kolejnych subpopulacjach, definiowanych przez przedziały wiekowe). Prezentacja szczegółowych danych na temat analizowanego zjawiska Więcej niż jeden współczynnik opisujący zjawisko w populacji. Trudności interpretacyjne wynikające z mnogości równoległych porównań i/lub niestabilności współczynników związanej z małymi subpopulacjami

8 ZALETY I WADY WSPÓŁCZYNNIKÓW STANDARYZOWANYCHPrezentacja danych uwzględniających zakłócający wpływ czynników zakłócających i możliwość porównań zjawiska pomiędzy populacjami (np. standaryzowany dla wiek współczynnik umieralności). Jeden współczynnik opisujący całą populację Nierzeczywiste wartości współczynników, otrzymane skutek transformacji matematycznej. Zależność wartości współczynników od metody standaryzacji. Możliwość maskowania interesujących różnic, charakteryzujących subpopulacje

9 BEZPOŚREDNIA POŚREDNIASTANDARYZACJA BEZPOŚREDNIA POŚREDNIA

10 STANDARYZACJA BEZPOŚREDNIAStandaryzacja bezpośrednia została wprowadzona w celu kontrolowania przede wszystkim zakłócającego wpływu wieku przy porównaniach umieralności obserwowanych w dwóch lub więcej niż dwóch populacjach (np. międzynarodowe porównania umieralności ogólnej) lub umieralności obserwowanej w jednej populacji, w kolejnych latach (np. trend umieralności w mieście X). Wynik standaryzacji metodą bezpośrednią ilustruje, co by było gdyby przy obserwowanych, specyficznych dla wieku umieralnościach badana populacja (porównywane populacje) posiadały strukturę wiekową zewnętrznej populacji referencyjnej (np. „populacji referencyjnej świata” wg Światowej Organizacji Zdrowia) Standaryzacja bezpośrednia względem wieku jest możliwa do przeprowadzenia, gdy znane są współczynniki specyficzne dla wieku i rozkład wieku analizowanej (analizowanych) populacji. Dodatkowym warunkiem jest odpowiednio duża liczebność populacji, zapewniająca tzw. stabilność współczynników specyficznych dla wieku.

11 STANDARYZACJA POŚREDNIAStandaryzacja pośrednia znajduje zastosowanie jako metoda generująca standaryzowany współczynnik umieralności w sytuacji, gdy nie są znane specyficzne dla wieku współczynniki umieralności analizowanej populacji. Metoda wymaga zastosowania zewnętrznych, referencyjnych specyficznych dla wieku współczynników umieralności dla obliczenia tzw. liczby zgonów przewidywanych w analizowanej populacji i konfrontacji tej liczby z liczbą zgonów rzeczywiście obserwowanych w tej populacji. Wynik standaryzacji metodą pośrednią ilustruje, w jakim stopniu umieralność badanej populacji różni się od umieralności populacji referencyjnej. Relacja ta opisywana jest przy pomocy standaryzowanego współczynnika umieralności (ang.: standardized mortality ratio = SMR). Pośrednia standaryzacja umieralności względem wieku jest możliwa do przeprowadzenia, gdy znana jest ogólna liczba zgonów (obserwowana liczba zgonów) i rozkład wieku w analizowanej populacji, a także pochodzące z populacji referencyjnej współczynniki umieralności specyficznej dla wieku

12 TREŚĆ DZISIEJSZEGO WYKŁADUStandaryzacja Zjawisko współzmienności

13 SEDNO DOCIEKAŃ ANALITYCZNYCHPodstawową Strategią w Badaniach Analitycznych jest analiza tzw. współzmienności zróżnicowanie występowania choroby „C” w populacji = zjawisko zmienności międzyosobniczej w zakresie stanu zdrowia opisanego przez chorobę „C” zróżnicowanie narażenia na czynniki środowiskowe i ustrojowe zjawisko zmienności międzyosobniczej w zakresie potencjalnych czynników ryzyka

14 WSPÓŁZMIENNOŚĆ ZMIENNOŚĆ MIĘDZYOSOBNICZA W ZAKRESIE STANU ZDROWIAZMIENNOŚĆ MIĘDZYOSOBNICZA W ZAKRESIE OKOLICZNOŚCI TYPOWANEJ JAKO CZYNNIK RYZYKA Przykład „rak płuc: tak” ↔ „palenie papierosów: tak” „rak płuc: nie” ↔ „palenie papierosów: nie” Wykazanie współzmienności może być przekonywującą przesłanką odnośnie zależności przyczynowo-skutkowej, ale nie jest dowodem. Można na przykład dostrzec współzmienność „rak płuc” ↔ „płeć”, co w rzeczywistości odzwierciedla fakt, że mężczyźni częściej palą papierosy niż kobiety, a nie wiąże ryzyko choroby z płcią.

15 WYSTĘPOWANIE CHORÓB NIE MA CHARAKTERU PRZYPADKOWEGO„DLACZEGO JA ? ” ? ?  ? ? DLATEGO, ŻE OBCIĄŻONY CZYNNIKIEM RYZYKA (DEFINICJA PODCZAS NASTĘPNEGO WYKŁADU)

16 „audiatur et altera pars”WYSTĘPOWANIE OBJAWU / CHOROBY NIE MA CHARAKTERU PRZYPADKOWEGO Mężczyzna: odczuwa bóle w klatce piersiowej, szczególnie dolegliwe przy zmianie pogody, pojawiające się zwykle po wejściu na III piętro. SCHEMAT: OBJAW  OKOLICZNOŚCI Podejrzenie ‘stenokardii’ tym bardziej prawdopodobne gdy pełniejsza informacja o objawach i okolicznościach ich występowania „audiatur et altera pars”