1 Wyniki Pomiarów SN - Interpretacja w Kosmologii - Wstęp Kilka wzorów Odległość DL Pomiar red shiftu Dlaczego SN – kto pracuje -WYNIKI z SN Promieniowanie ` reliktowe Porównanie wyników Podsumowanie Koniec ŚWIERK mhs 2004

2 http://www.msnbc.com/news/224520.asp?cp1=1 O czym będzie mowaDec. 17, 1998 —  The universe is not only expanding, but that expansion appears to be speeding up. And as if that discovery alone weren’t strange enough, it implies that most of the energy in the cosmos is contained in empty space — a concept that Albert Einstein considered but discarded as his “biggest blunder.” The new findings have been recognized as 1998’s top scientific breakthrough by Science magazine. ŚWIERK mhs 2004

3 Wynik z 1998 r podsumowywał 10 lecie pracy zespół Supernova Cosmology Project (LRL) który opracował metodę znajdowania licznych SN Podobnej metody użył zespół High-Z Supernova Search Team z Mount Stromlo i Siding Spring Observatories w Australii, Zostały znalezione SN tak odległe, że obserwowane światło było z nich wyemitowane gdy Wszechświat był bardzo młody. Celem badań odległych SN był pomiar zmian w rozszerzaniu się Wszechświata – dla zrozumienia jego rozwoju – początków, struktury i losu. Zakładano, że pod wpływem grawitacji Wszechświat będzie się rozszerzał coraz wolniej. Okazało się że Wszechświat przyspiesza - rozszerza się coraz szybciej..

4 Członkowie Supernova Cosmology Project oraz High-Z Supernova Search zespołu otrzymali zgodne wyniki.Używali dużych naziemnych teleskopów oraz HST (Hubble Space Telescope) i detektorów CCD. Informacja o rozszerzaniu się Wszechświata pochodzi z pomiaru odległości dalekich obiektów i ich red shiftu. Odległość gwiazdy jest mierzona poprzez pomiar jasności na Ziemi, jeżeli znana jest jej całkowita jasność. Jest to wykonalne dla obiektów o znanej całkowitej jasności – czyli „standard candle” Jako świec standardowych w omawianych pracach badano SN Ia (w galaktyce kilka wybuchów / 1000 lat, świecą przez kilka tygodni) mierzono ich krzywą świetlności - zależność jasności od czasu (skala wielu dni)

5 Obserwacja WszechświataPodstawowym źródłem informacji jest promieniowanie elektromagnetyczne Może być ono emitowane, pochłaniane, rozpraszane Procesy emisji są przydatne dla zrozumienia warunków panujących w źródłach Absorpcja pozwala na zrozumienie systemów położonych między źródłem i obserwatorem, nawet gdy nie emitują one promieniowania Rozproszenie niesie informacje o środowiskach które emitują i absorbują promieniowanie. może zmieniać długości fali - red (blue) shift - przesunięcie ku podczerwieni - mówi kiedy sygnał był wysłany

6 W zakresie mierzonego „red shiftu” np. SNRozwój Wszechświata Wszechświat się powiększa i stygnie. Pomiar różnych epok, „dostęp” do danych o Wszechświecie Promieniowanie reliktowe niesie informacje o bardzo młodym Wszechświecie, pochodzi z „last surface scattering” W zakresie mierzonego „red shiftu” np. SN CMB 3*105 lat Wiek Wszechświata ~13*109 lat Red shift 60% wieku Wszechświata

7 Wzory, wzory.... ŚWIERK mhs 2004

8 H2(t) = WR0*(a/a0)-4 + WM0 *(a/a0)-3 + Wk0 *(a/a0)-2 + Wv0 *(a/a0)0Równanie Friedmanna - index 0 oznacza teraz - czas obserwacji (B11/2) Zależność parametru Hubbla od czynnika a – definiuje wymiar Wszechświata w czasie t, stosunek do dzisiejszego - a/a0 H2(t) = ((1/a)( da/dt))2 = 8 p rm G /3+8 p rr G /3 –k c2/a2 + Lc2/3 Wkład do gęstości Wszechświata od promieniowania (r), materii (m), stałej kosmologicznej (l), krzywizny (k). r Wr0 = 8 p G/3 * r 0r m - Wm0 = 8 p G/3 * r 0m k Wk0 = -kc2 /a02 L WV0 = 8 p G/3 * r 0v H2(t) = WR0*(a/a0)-4 + WM0 *(a/a0)-3 + Wk0 *(a/a0)-2 + Wv0 *(a/a0)0 Wkład od materii I promieniowania ŚWIERK mhs 2004

9 Dla opisu Wszechświata są używane mierzalnea(t) z oraz t DL ŚWIERK mhs 2004

10 H(z) = H0 * sqrt( Wr(1+z)4 + Wm (1+z)3 +Wk (1+z)2 + WV )Definicja gęstości krytycznej rkrytyczne = 3 H0 / 8 p G W= r / r c + Lc2/3H02 B13/13 W -1= kc2 / H02a2 zależność parametru Hubbla od z jest wielkością mierzalną - z= Dl/l r = r r / r kryt m = r m / r kryt gęstość materii W k = -kc2 / H02 krzywizna czaso przestrzeni v = -Lc2 / 3H02 stała kosmologiczna H(z) = H0 * sqrt( Wr(1+z)4 + Wm (1+z)3 +Wk (1+z)2 + WV ) gdzie H(z=0) = H0 oraz: WK = 1 - (WV + Wr0 + Wm0 ) , korelacja

11 Jakie są parametry opisujące rozszerzanie się Wszechświata Pytanie Jakie są parametry opisujące rozszerzanie się Wszechświata Jak zmienia się promień Wszechświata w funkcji czasu Odpowiedź Należy wyznaczyć zależność odległość źródła sygnału i prędkość z jaką źródło się oddala od obserwatora ŚWIERK mhs 2004

12 z zależy od t http://astronomy.swin.edu.au/sao/guest/bschmidt/Jasność obserwowana zależy od z zależy od t

13 DL m jest funkcją z

14 Odległość DL Różne definicje odległości w kosmologii:Comoving distance B 13/6 Proper distance Angular diameter distance B12/8-9 Proper motion distance interesuje nas „luminosity distance” DL ŚWIERK mhs 2004

15 Różne definicje odległości w kosmologii: Interesuje nas „luminosity distance” DL strumień maleje jak R –2 , F mierzony strumień L strumień całkowity– musi być znany definicja: czyli DL = sqrt (L/4 p F), ŚWIERK mhs 2004

16 Jak się mierzy odległości DL - wiedza trudna i tajemna Pomiar bezwzględny oraz względny- paralaksa daje pomiar bezwzględny Różne metody - w zależności od odległości pomiary (wyniki metod) zahaczają o siebie – znajomość odległości dalekich obiektów zależy od kalibracji poprzez bliskie obiekty Odległości w naszej Galaktyce mierzone bezpośrednio przez „primary indicators” „secondary inicator” kalibrowane przez pomiary (tutaj SN, Tully – Fischer relation) astro.uchicago.edu/home/web/olinto/ courses/A18200/kawai/main.html ŚWIERK mhs 2004

17 Pomiar odległości - Cosmic distance ladder B14/8SN

18 m-M= -5 log10 DL (H0 , z, WM, WL) +25 [DL w Mpc]Kilka definicji - jasność -B15/5 m – jasność obserwowana -niezgodna z intuicja im - większa wartość tym bledszy obiekt, m = -2.5 log10F + C dla 2 obiektów których mierzone strumienie wynoszą F1 i F2 różnica jasność m1 – m2 = -2.5 log 10(F1/F2) M jasność absolutna M = m –5 log10 (DL / 10 pc) z def. M=m dla odległości 10 pc M = 4.72 – 2.5 log10(L/LO) Wartości jasność strumień związek rzeczywiste M L M=-2.5log10(L)+C1 obserwowane m F = L / 4 p DL 2 m=-2.5log10(F)+C2 m-M= -5 log10 DL (H0 , z, WM, WL) [DL w Mpc] ŚWIERK mhs 2004

19 Jeżeli znane jest (m, M oraz DL nie są niezalężne) M DL z m-M= -5 log10 DL (H0 , z, WM, WL) +25 Jeżeli znane jest (m, M oraz DL nie są niezalężne) M DL z m Wx=1-Wm r ~a-3(1+w) w = P/(rc2) str 23. Można wyznaczyć WM, H0 , WL ŚWIERK mhs 2004

20 Dla wyznaczenia M (odległe obiekty) potrzebne 2 założenia: Istnieją obiekty które mogą być używanych jako „świece standardowe” tzn. M jest stałe! właściwości tych obiektów nie zależą od odległości (czyli czasu emisji sygnału) - M dla małych z (bliskie źródła) pozostają niezmienione dla dużych z (odległe źródła). Dodatkową komplikacją jest Możliwości istnienia krzywizny czaso przestrzeni B14 Rozszerzania się Wszechświata co powoduje zmianę częstości strumienia światła emitowanego i obserwowanego ŚWIERK mhs 2004

21 n e = no (1+z) n częstość e emisji o obserwacjiZwiązek między odległością DL (albo m-M) z redshiftem z Inna jest częstość emitowana, a inna obserwowana - jest to komplikacja powodowana ekspansją Wszechświata -red shiftem – który zmienia n n e = no (1+z) n częstość e emisji o obserwacji Widmo obserwowane nie jest już tym które było wyemitowane – jest przesunięte ku czerwieni – szczegóły: F(no) = L(n e) / 4 p D2L = (1+z) L(no (1+z)) / 4 p D2L Poprawka związana z tym efektem - K(z) B28/10, P#5.2 K(z, ne,no) = Kij(z) jest skomplikowaną funkcją F(n) mi(z) = 5 log (DL(z) /Mpc) +25 +Mj + Kij(z) P#5.2 ŚWIERK mhs 2004

22 Przesunięcie ku podczerwieni red shift z = Dl/lDla uniknięcia konfuzji przypomnę – są 3 przyczyny red shiftu Grawitacja Efekt Dopplera Kosmologia i to nas interesuje Ciekawym i tajemnicze jest dla mnie jak się rozróżnia rodzaje (źródła) red shiftu. ŚWIERK mhs 2004

23 Red shift powodowany przez grawitację B7/ 7-8ŚWIERK mhs 2004

24 B 10 /5

25 z = a(t0) / a(te) – 1 = (l 0 - l e ) / le –1 = Dl / l eB10/5-6 z = a(t0) / a(te) – 1 = (l 0 - l e ) / le –1 = Dl / l e te czas emisji t0 obecnie a(t0) / a(te) – jest miarą wzrostu Wszechświata w czasie wędrówki światła

26 Przesuniecie ku podczerwieniPrzesuniecie ku podczerwieni z = l 0 / l e –1 = Dl/l Zależność z, czasu emisji te, parametru Hubbla H(t), a 1/(1+z) = a /a0 Nie relatywistyczna a/a0 = (t/t0)2/3 H0(1+z)3/2 materia promieniowanie a/a0 = (t/t0)1/2 H0(1+z)2 Próżnia a(t)~exp(H0t) H0=sqrt(W0v) chętnie jest używana (nie relatywistyczne i nie ścisłe) v = z c

27 Najdalsza Super Nova ma z ~1.7 (z~1.7, SN1997ff). Zakres w jakim znamy z Najdalsza Super Nova ma z ~1.7 (z~1.7, SN1997ff). Znane są quazary o z ~6.5 promieniowanie reliktowe pochodzi z z ~1000 jeżeli t = 3*105 lat t0 = 13*109 lat dla promieniowania 1/(1+z) = a/a0 = (t/t0)1/2 ŚWIERK mhs 2004

28 Dlaczego SN Podobieństwo wybuchów SN Ia – świece standardowe, aleSą to obiekty kapryśne, ponieważ: rzadkie procesy kilka / 1000 lat/ galaktykę Nieprzewidywalne - kiedy wybuchnie? Należy zmierzyć ich krzywą świetlności F(t) Kto pracuje Jaka jest „strategia” szukania SN wyniki – będzie mowa o SN Ia ŚWIERK mhs 2004

29 Jak wyglądają wybuchy Super Novychblaski i cienie : ŚWIERK mhs 2004

30 Często tak wygląda wybuch SNCienie Często tak wygląda wybuch SN ŚWIERK mhs 2004

31 ŚWIERK mhs 2004

32 Widać wybych SN http://astron.berkeley.edu/~jcohn/chaut/sjha_pics.htmlŚWIERK mhs 2004

33 SN 1994 D www.eso.org/~bleibund/talks/Texas_pub.pptPiękno SN SN 1994 D ŚWIERK mhs 2004

34 NGC5371 ŚWIERK mhs 2004

35 Niezmiernie jasne wybuchy Supernowych - 2 typów procesów: Typ SN Ia Wybuch termojądrowy jądra C / O Są to lekkie gwiazdy (m<8 m0) W widmach nie mają linii H Typ SN II, SN Ib, SN I c –fascynujące obiekty, Zapadanie się grawitacyjne jądra Fe Wybuchy ciężkich (m>8 m0) gwiazd Pozostawiają gwiazdę neutronową lub czarną dziurę 99% energii wynoszą neutrina Ale dzisiaj nie będzie o nich mowy... ŚWIERK mhs 2004

36 wybuchy SN Ia - Białe Karły i Super Nove Czy rozumiemy dlaczego SN Ia mogą być użyte jako świece standartowe? Tzn mieć taka sama jasnośc M. Podobieństwo wybuchów rodziny SN Ia, mimo różnic gwiazd z których powstają, można prawdopodobnie wytłumaczyć. Gwiazda podobna do Słońca (tzn lekka) zużywa paliwo w okresie *109 lat. Wówczas się zapada, powstaje Biały Karzeł składający się zasadniczo z C i O. Grawitacja jest kompensowana przez ciśnienie zdegenerowanych elektronów. ŚWIERK mhs 2004

37 Biały Karzeł powoli stygnie..... Jeżeli jednak jest blisko innej gwiazdy nadal spalającej paliwo jądrowe, a warunki są odpowiednie (orbita, masa) strumień materii jest powoli gromadzony przez Białęgo Karła, którego masa rośnie. (do granicy Chandrasekhara ~1.4 MO ). Gwiazda staje się niestabilna (zapada się) i następuje wybuch termojądrowy. Jest to wybuch SN Ia Wydaje się że ten mechanizm powoduje zanikanie różnic związanych z natura gwiazdy z której powstał Biały Karzeł i SN Obserwowane krzywe świetlności oraz widma SN Ia są podobne ŚWIERK mhs 2004

38 Zrozumienie krzywych świetlności (zależność od czasu) SN Ia dla małych z ŚWIERK mhs 2004

39 Porównanie krzywych świetlności wielu SN Iaodległych SN bliskich (małe z) W układzie spoczynkowym SN

40 Opis rysunk z poprzedniego sliduuŚWIERK mhs 2004

41 Dygresja o rozszerzaniu się Wszechświata – skala ~10-15 sec do 106 secSzerokość krzywej świetlności w dana jest przez w=s(1+z) dw/dz = , czyli 18s różne od 0 ds/dz = Rozszerzanie Wszechświata mierzy Red shift „micro” zegarem z okresem T = 2 × sec Krzywe świetlności SN Ia zegarem „macroskopowym” z okresem rzędu 4 tygodni T ~ 2.4 × 106 sec. Rozszerzanie się Wszechświata -1 + z -jest konsystentne z czasami które różnią się o 21 rzędów wielkości. ŚWIERK mhs 2004

42 Współprace potężne konsorcjawykorzystujące teleskopy naziemne oraz HST negocjujące o czas obserwacji ŚWIERK mhs 2004

43 Badania SN Ia o dużych z kontrolują 2 grupy Współprace niewielkie z: red shift w zakresie Calan/Tololo Supernova Search pracująca w Cerro-Tololo Inter American Observatory znakomita analiza krzywych świetlności 30 nowych SN, Badania SN Ia o dużych z kontrolują 2 grupy High-Z SN Search (tutaj jest też Australia....Harvard) Supernova Cosmological Project (Berkeley) ŚWIERK mhs 2004

44 High-Z SN Search (HZSNS) Cerro-Tololo Inter American Observatory, Canada France Hawaii Telescope, HST, ESO 3.6n, KECK, United Kingdom Infra Red telescope też na na Hawajach, Wisconcin Indiana Yale National Optical Astronomy Observatory , Very Large Telescope należy do ESO jest w północnym Chile Supernova Cosmological Project (SCP) w Lawrence Berkeley National Laboratory oraz Center for Particle Astrophysics Berkeley - mierzyli SN w zakresie z>0.3

45 Jak przewidzieć i znaleźć wybuch SNZespół Supernova Cosmology Project obserwował w bezksiężycowej części nieba dziesiątki tysięcy galaktyk Powtórzenie takiej obserwacji po 3 tygodniach pokazywało na istnienie kilkunastu jasnych obiektów – kandydatów na SN.." . Zamawianie czasu na teleskopach/HST by mierzyć F = f(t)

46 Supernova Cosmological Project (SCP)Strategia pomiaru i źródła informacji

47 Naprawde tak to wygląda - Supernova 2004S, IAUC 8282 discovered 2004/02/ by Perth Astronomical Research Group For the year 2004, 27 supernovae have been reported (334 last year). brigtness Wspaniały zbiór zdjęć SN ŚWIERK mhs 2004

48 Jeszcze raz Po Co? ŚWIERK mhs 2004

49 Podsumowanie problemu SN Ia mają podobną jasność bezwzględną, są doskonałymi świecami standartowymi Ich względna jasność mierzy odległość przebytą przez światło Red shift mierzy ekspansje Wszechświata Zależność DL (z) mówi jak ekspansja zależy od czasu Ta zależność jest czuła na WM - WL ŚWIERK mhs 2004

50 WYNIKI z SN SN Ia powstaje w wyniku wybuchu termojądrowego stosunkowo lekkiej gwiazdy (białego karła + materii). Moc wydzielana w wybuchu pozwala na bardzo odległe obserwacje. Najdalsza obserwowana SNIa ma z max =1.7.. przypominam: 1/(1+z) = a(t) / a(t0). Przesunięte ku podczerwieni Światło z odległych galaktyk (wyemitowane miliardy lat temu) niesie informację o strukturze dużo mniejszego Wszechświata. ŚWIERK mhs 2004

51 WYNIK Jeżeli rozszerzanie się Wszechświata jest spowalniane przez grawitację SN w odległych galaktykach powinny być jaśniejsze i wydawać się bliższe niż wynikałoby to z ich red shfitu Ale odległe SN są bledsze i wydają się być odleglejsze niż wynika to z ich red shiftu ŚWIERK mhs 2004

52 obecnością pyłu międzygwiezdnego na drodze światła Obiekcje Jeżeli SN są bledsze niż wynika to z ich red shiftu może być to związane z obecnością pyłu międzygwiezdnego na drodze światła nie zrozumiałej w tak długiej skali czasowej ewolucji SN Kosmologii Większe niż oczekiwane odległości mogą być (wyłącznie?) wynikiem przyspieszania rozszerzania się Wszechświata. ŚWIERK mhs 2004

53 Szereg wyników i analiz, wykresy podobnych wielkości zawszePozostaje problem jaki wpływ na te pomiary ma krzywizna czaso przestrzeni Bez omawiania – wyniki CMB wydają się wskazywać na to że czaso przestrzeń jest płaska (k=0) Szereg wyników i analiz, wykresy podobnych wielkości zawsze DL w funkcji z lub M-m =f’(z)

54 Liniowość zależności Hubblav = H DL dla małych z Względna jasność z=0.2 t=109 lat

55 Wykres Hubbla analiza SCP (SN Cosmological Project)Residua w odniesieniu do „pustego” Wszechświata

56 Wyniki z > 0.15 Supernova Cosmology Project High z SN Search Team

57 Tonry et al 209 SNe Ia in one diagram ŚWIERK mhs 2004

58 Podsumowanie wyników z SNdla różnych z małe z <0.1 : Dla bliskich SN stała Hubbla wynosi H0 = km/s/Mps zależność DL od z jest liniowa. duże z (0.3 – 1.) : Krzywe świetlności dla SN z są zgodne z ekspansją przestrzeni (są „rozciągnięte”)– porównanie dużych i małych z: Odległe SN pokazują wolniejszą zmianę w czasie od SN Ia o małych z, zgodnie z czynnikiem 1+z Zmierzona zależność DL od z dla SN Ia wskazuje na obecne przyspieszanie ekspansji Wszechświata, przyczyną jest prawdopodobnie istnienie odpychającej czarnej energii (stała Einsteina) ŚWIERK mhs 2004

59 Promieniowanie reliktowe ŚWIERK mhs 2004

60 Krótka historia WszechświataKIEDY CO SIĘ DZIEJE Big Bang Jesteśmy tutaj CMB

61 Kilka uwag o promieniowaniu reliktowym (CMB)Pochodzi z bardzo odległych czasów (t em ~ 3*105 lat) – wtedy powstały atomy i Wszechświat stał się przezroczysty dla promieniowania gamma. z ogromnego z (~1000) Własności rozszerzanie Wszechświata powoduje red shift - zmianę K l ~ mm – cm (obecnie obserwowane) fotony CMB mają rozkład odpowiadający promieniowania ciała doskonale czarnego, ale...

62 problem istnieje anizotropia D T /T rzędu 10 –5 (DT/T ~ 19mK)opis obserwacji przez l ~1/Q (wielkość kątowa cieplejszego – gęstszego - obszaru) jak się wyznacza l i jaką niesie informacje ŚWIERK mhs 2004

63 l rzędu 100 Q rzędu 10 From temperature differences to anisotropies.

64 Pomiar krzywizny WszechświataW okresie rekombinacji ustala się fizyczna skala, informację o której niesie D T/T w promieniowaniu reliktowym. Wielkość kąta (l) odpowiadająca maksimum w rozkładzie l niesie informacje o krzywiźnie Wszechświata ŚWIERK mhs 2004

65 Czego uczy struktura CMB First peak shows the universe is close to spatially flat Constraints on the second peak indicate substantial amounts of dark baryons Third peak will measure the physical density of the dark matter Damping tail provides cinsistency check Wiedza ok. 2000r – COBE, MAXIMA, BOOMERANG ŚWIERK mhs 2004

66 Porównanie wyników Stała Hubbla z różnych pomiarówŁączne wyniki analizy WL i Wm SN CMB Klustry galaktyk ŚWIERK mhs 2004

67 WL Wm = 0.3 WL = 0.7 Wm http://www-supernova.lbl.gov/Łączne wyniki z analizy SN CMB Klustry galaktyk Wartość parametrów Wm = WL = 0.7 WL Wm ŚWIERK mhs 2004

68 podsumowanie historii rozszerzania się WszechświataBardzo kształcący rysunek *) Parametry, dzisiaj pokazuje związek między jesteśmy w punkcie Czasem emisji te t0 = te = 0 Red shiftem z z=0 Względną jasnością identycznych (?) obiektów M=1 Czynnikiem skali a a0=1 *,

69 jest mierzona przez red shift SN (w płaskiej geometrii)Akceleracja próżni przeważa nad hamowaniem materii Jesteśmy tutaj W tym obszarze gęstość materii hamuje ekspansję

70 Hubble constant H0 = 72 km . s-1 . Mpc-1 Parametr wartość Hubble constant H0 = 72 km . s-1 . Mpc-1 Cosmological Constant Wl= 0.70 Matter Wm = 0.30 Baryonic matter Wb = 0.04 Dark matter WCDM = 0.26 (teoria) Curvature Wk = 0.00 Deceleration parameter q0 = (teoria) ŚWIERK mhs 2004

71 podsumowanie Podsumowanie podsumowania Dzisiaj W przyszłościGdzie jesteśmy: ŚWIERK mhs 2004

72 Podsumowanie – dzisiaj 1)W ostatnich latach wybuchy SN stały się znakomitym narzędziem. pomiaru odległości pozagalaktycznych (zarówno SN II jak i SN Ia) Precyzja pomiaru SNIa oraz ich jasność pozwoliły na pomiar rozszerzania się Wszechświata Pomiar stałej Hubbla przy użyciu obu typów SN daje wartość ( z błędem ~ 10%) H0 = 70 km s-1 Mpc-1. Dwa zespoły za pomocą SN Ia zmierzyły ekspansje Wszechświata w zakresie do ponad 60% jego wieku (look-back time). Pomiar ten wskazuje na przyspieszający Wszechświat - tłumaczony przez istnienie stałej kosmologicznej (lub innej formy ciemnej energii) z równaniem stanu w = p / r = -1. Wydaje się że niepewności systematyczne nie są dostatecznie duże by zmienić tę konkluzję.

73 Podsumowanie – przyszłość 2)DOE (Departement of Energy) ustalił listę priorytetów dla urządzeń badawczych, jakie mają być realizowane w ciągu najbliższego 20 lecia (finansowanie!) Near-Term Priorities Priority: 1 ITER is an international collaboration to build the first fusion science experiment capable of producing a self-sustaining fusion reaction, called a “burning plasma.” Priority: 2 UltraScale Scientific Computing Capability (USSCC) located at multiple sites willincrease by a factor of 100 the computing capability available to support open (as opposed to classified) scientific Priority: Tie for 3 Joint Dark Energy Mission (JDEM) The Facility: JDEM is a space-based probe, developed in partnership with NASA, designed to help understand the recently discovered mysterious “dark energy” which makes up more than 70 percent of the universe, and evidently causes its accelerating expansion. „first dedicated space based tool for the study of the accelerating Universe”

74 Podsumowanie 3) i ostatnieWszechświat w którym żyjemy istnieje około13*109 lat, jest Izotropowy i jednorodny przy dużych skalach Jest płaski rozszerza się coraz szybciej w bardzo niewielkiej części (4%) składa się z obserwowanej materii barionowej jest niewątpliwie fascynujący ŚWIERK mhs 2004

75 koniec koniec koniec koniec koniec koniec koniec koniecŚWIERK mhs 2004

76 najlepszy fit WL = WM=0.3 109 lat

77

78 Obecne wartości stałej Hubblastr 10

79 Zalezność DT od parametrów

80 Rozrzut pkt w WMAP

81 ŚWIERK mhs 2004

82

83 Kilka rysunków: Czego uczy obserwacja Acoustic peaksJak struktura zależy od parametrów opisujących Wszechświat (W k W v W m W b ) Obserwacja wynik ŚWIERK mhs 2004

84 B. Leibudgut ŚWIERK mhs 2004

85 Rozszerzanie się WszechświataŚWIERK mhs 2004

86 ŚWIERK mhs 2004