1 ZABURZENIA OSOBOWOŚCIRENATA WOJTYŃSKA KATEDRA I KLINIKA PSYCHIATRII AKADEMII MEDYCZNEJ WE WROCŁAWIU
2 Zaburzenia osobowościJedno z najbardziej rozpowszechnionych zaburzeń psychicznych: od 2,1% do 20% populacji Definicje: psychologiczne, medyczne, prawne, socjologiczne, filozoficzne różnorodność koncepcji (genezy, mechanizmów powstawania, kryteria diagnostyczne i klasyfikacyjne, manifestacja zaburzeń) Zaburzenia O to jedno z najbardziej intrygujących i spornych zagadnień w historii psychiatrii i psychologii klinicznej. Czym jest O? Jak próbowano zdefiniować to abstrakcyjne pojęcie. Istnieje wiele koncepcji i teorii O. (współcz. samych psychologicznych teorii jest Ok. 50 lub więcej) zarówno w ujęciu psych., medycz.,,,,, Teorie O- to system wiedzy nt człowieka, konstrukt teoretyczny, intelektualny. Teorie nt O należy rozumieć jako narzędzie logicznego uporządkowania faktów empirycznych, stwierdzanych przez klinicystów lub na podstawie eksperymentów, a także systemu wiedzy o człowieku. Jest to teoretyczny konstrukt pojęciowy odnoszący się do właściwości jednostki.
3 Zaburzenia osobowości-etymologiaj. łac. „personalitas” lub „per somare”- ozn. „dźwięczeć przez coś” j. grec. „prosopon” – maska aktorów, „perisoma”- strój nakładany na ciało. W starożytności pojęcie to oznaczało maskę lub osobę o określonych właściwościach „BĄDŹ SOBĄ, JAKIŚ BYĆ MUSISZ” Współcześnie powszechnym stało się przekonanie, że osobowość każdy ma. Jednak tak nie było zawsze. Przekonanie o wyodrębnieniu w opisie funkcjonowania człowieka pojęcia osobowości ściśle wiąże się z doktryną indywidualizmu, z ideą, że każdy jest jakichś, określony, różny od innych i każdy ma do tego prawo, a nawet obowiązek. Niektóre z kultur innych niż zachodnioeuropejskie do dzisiaj widzą to inaczej. Nawet w obrębie naszej cywilizacji do niedawna uważało się, że istnieje określony wzorzec tego jakim człowiek powinien być. Jeśli do niego nie dorastał, mówiło się, że ma zły charakter lub jest nienormalny. Dziś już nie mówimy o hartowaniu charakteru, ale o rozwijaniu osobowości. Szukamy tego, co nas wyróżnia od reszty ludzi. Podkreślamy swoją inność. To współczesne rozumienie O zawdzięczamy przede wszystkim filozofom (Locke, Rousseau, Nietzsche, Freud). Zaburzenia O to jedno z najbardziej intrygujących zagadnień w historii psychiatrii i psychologii klinicznej.
4 Zaburzenia osobowości pojęcia pokrewneTEMERAMENT biologiczne podłoże funkcjonowania człowieka, źródło jego energii i dynamiki działania Stosuje się do psychicznych właściwości jednostki (tj. tempo, styl reagowania, zachowanie, procesy emocjonalne), które związane są z anatomicznymi i biochemicznymi cechami CUN) CHARAKTER obejmuje te cechy, które reprezentują nastawienie wobec wartości i obyczajów społecznych Ukształtowane pod wpływem środowiska i własnej aktywności właściwe dla danego człowieka cechy przejawiające się w jego postępowaniu, stosunku do ludzi, zadań, rzeczy i samego siebie W rozważaniach na temat O posługiwano się często takimi pojęciami jak: Temperament- na ogół rozumiany był jako biologiczne podłoże funkcjonowania człowieka, źródło jego energii i dynamiki działania. Charakter- obejmował te cechy, które reprezentują jej nastawienie wobec wartości i obyczajów społecznych.
5 Zaburzenia osobowości podstawowe kierunki założeń teoretycznych w obrębie psychologii i medycynyTeorie typologiczne (konstytucjonalne) Teorie dynamiczne Teorie behawioralne Teorie poznawcze Teorie humanistyczno- egzystencjalne Teorie systemowo-interakcyjne Teorie cech (teorie deskryptywne i dyferencjalne) Wśród szeregu teorii i koncepcji O należy wyróżnić skrajne podejścia, które sa wobec siebie w rzeczywistej opozycji: KONCEPCJE STATYCZNE-opis struktury w kategoriach cech lub właściwości KONCEPCJE DYNAMICZNE- które przypisują O aktywną, nadrzędną rolę w realizowaniu zachowań kompromisowych m. siłami wewn. (dynamizmy) , a naciskami zewn. (kulturowymi) Najbliższa psychiatrii klinicznej była typologia lub model O jako zbioru cech, chociaż takie wyjściowe założenia badawcze pomijały problemy rozwoju sił i patomechanizmu. Obecnie w praktyce psychiatrycznej zdecydowanie przeważa opisowe (deskryptywne) ujęcie zab. O w kategoriach cech psychofizycznych, choć większość psychiatrów posługuje się pojęciami z zakresu różnych orientacji teoretycznch, a w kwestii etiopenezy zajmuje eklektyczne
6 TEORIE TYPOLOGICZNE-założeniapowiązanie cech fizycznych (konstytucjonalnych) ze specyfiką przeżywania i zachowania człowieka, zależność między budową ciała, cechami osobowości a skłonnością do chorób psychicznych Ilościowe kryterium: prawidłowa osobowość, nieprawidłowa, zaburzenia psychiczne podstawowe kryterium: biologiczne (dziedziczne lub wrodzone) uwarunkowania osobowości Początkowo w opisie O i jej zaburzeń odwoływano się do biologicznej konstrukcji człowieka. Od starożytności aż do współczesności powstało szereg teorii typologicznych, tzw. konstytucjonalnych. Wiązały one określone właściwości psychiczne i sposób zachowania z typem budowy ciała
7 TEORIE TYPOLOGICZNE Teoria Galena,TeoriaTeofasa, ucznia Arystotelesa (30 typów osobowości) Koncepcja 4 humorów Hipokratesa, Koncepcja Kretschmera Teoria Pawłowa Teoria Sheldona Teoria Brzezickiego Teoria Cloningera
8 TEORIE TYPOLOGICZNE: TEORIA HIPOKRATESA (ok.460-377 p.n.e.)4 ŻYWIOŁOM (ziemia, woda, ogień, powietrze) odpowiadają w ciele człowieka 4 SOKI (żółć, czarna żółć, krew, flegma) TYPY TEMERAMENTU: Choleryk, melancholik, sangwinik, flegmatyk (kryterium: ilościowe) koncepcja 4 humorów Hipokratesa Jedną z pierwszych była koncepcja 4 humorów sformułowana przez Hipokratesa. Zgodnie z nią 4 żywiołom (ziemia, woda, ogień, powietrze) odpowiadają w ciele człowieka 4 soki: żółć, czarna żółć, krew i flegma. Przewaga jednego z nich prowadzi do ukształtowania się określonego temperamentu: cholerycznego, melancholijnego, sangwinistycznego i flegmatycznego. Wyjątkowo duży nadmiar któregoś z nich jest przyczyną zaburzeń O. Wiązał on sposób zachowania człowieka z równowagą 4 głównych soków organicznych Jego zasługą jest to, że jako pierwszy za podstawową przyczynę zab. O uznał ekstremalne nasilenie pewnych elementów lub brak równowagi między nimi.
9 TEORIE TYPOLOGICZNE: TEORIA KRETSCHMERATyp schizotymiczny (leptosomatyk, astenik)- skłonność do schizofrenii Typ cyklotymiczny (pyknik)- skłonność do cyklofrenii (psychozy maniakalno-depresyjnej) Typ iksotymiczny (atletyk)- skłonność do paranoi) Typ skirotymiczny (dysplastyk)- skłonność do histerii 25 wieków później Ernst Kretschmer, opierając się na różnicach w budowie ciałą, zaproponował kolejną typologię temperamentu. Podstawą wyodrębnienia typów temperament (charakteru) były dokładne pomiary wielkości i cechy charakterystyczne budowy poszczególnych elementów ciała: czaszki, tułowia, kończyn, a także analiza powierzchni ciała w stosunku do czynności hormonalnych. Wyodrębnił on: korpulentnego pyknika, muskularnego atletyka, szczupłego astenika, mieszany typ-dysplastyka i przypisał im skłonność do ulegania określonym rodzajom zaburzeń. Przemiany O - od normy do patologii- mają charakter ciagły.
10 TEORIE TYPOLOGICZNE: Teoria Roberta CloningeraObniżona aktywność systemu dopaminergicznego – tendencja do poszukiwania nowych bodźców, brak lęku, poszukiwanie sytuacji zagrożenia Wysoki poziom wydzielania serotoniny- tendencja do unikania szkód i cierpień Niska aktywność systemu noradrenergicznego - duża zależność od nagród, Współcześni badacze analizowali związki między neurobiologicznymi podstawami osobowości a różnymi systemami neuroprzekaźników. Robert Cloninger twierdził, że …. Nieprawidłowościami neuroprzekaźnictwa można wyjaśnić zaburzone zachowania
11 TEORIE DYNAMICZNE- kierunkiPSYCHOANALIZA KLASYCZNA (ORTODOKSYJNA) Zygmunt Freud NEOPSYCHOANALIZA (psychoanaliza kulturowa) Erich Fromm, Sullivan, Karen Horney, Karl Gustaw Jung, Alfred Adler, Erik Erikson Rozbudowane i zwarte teorie dotyczące struktury i mechanizmów rozwoju O pojawiły się dopiero u przedstawicieli kierunku dynamicznego. Rozważania nad zab. O (rozumianej jako charakter) stały się od począt. XX w. domeną psychoanalityków. Psychoanaliza wprowadziła psychologię do myślenia medycznego. Podejście to reprezentowane jest przez różne kierunki teoretyczne:
12 TEORIE DYNAMICZNE-założeniaWyodrębniają różne mechanizmy osobowości o charakterze sił psychodynamicznych (popędy, potrzeby, impulsy, libido, mechanizmy obronne), które są istotne w kształtowaniu się obrazu osobowości w normie i patologii Podkreślają znaczenie procesu socjalizacji w formowaniu się zaburzeń osobowości Rozwój osobowości: tworzenie powiązań między elementami, rozwiązanie sprzeczności, konfliktów między sferami, tworzenie elementów będących syntezą sprzeczności Zaburzenia osobowości: zatrzymanie się w rozwoju psychoseksualnym na określonym etapie lub zakłócenie kierunku rozwoju psychoseksualnego
13 TEORIE DYNAMICZNE-założeniaRozwój osobowości dokonuje się w kontekście społecznym, w wyniku deseksualizacji libido, tj. przekształcenia energii psychicznej związanej pierwotnie z popędem seksualnym w społecznie akceptowane czynności i zachowania Koncepcja natury ludzkiej jest biologiczna, wyjaśnienie psychologiczne, uzasadnienie społeczne. Podejście idiograficzne- koncentrują się na indywidualnym doświadczeniu życiowym danej osoby, w odróżnieniu od podejścia nomtetycznego, gdzie istotne są różnice indywidualne na tle populacji i statyczny opis cech i mechanizmów zachowania
14 PSYCHOANALIZA FREUDA PODZIAŁ TOPOGRAFICZNY I (trzy stopnie świadomości: przeżycia w pełni świadome, przedświadome, nieświadome) PODZIAŁ TOPOGRAFICZNY II (id, ego, superego)- teoria strukturalna osobowości TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO PODZIAŁ TOPOGRAFICZNY I- przeżycia psychiczne człowieka istnieja na 3 stopniach świadomości. PODZIAŁ TOPOGRAFICZNY II- podział psychiki na trzy struktury (id, ego, superego) Charakter (życie psychiczne człowieka) ma strukturę trójpoziomową: id, ego, superego i dokonuje się w płaszczyźnie świadomej, przedświadomej i nieswiadomej. TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO- zwrócili uwagę na znaczenie okresu wczesnego dzieciństwa na kszt. Się struktur i sfer O czł.. „O” kształtuje się w sposób ciągły, jednak zasadniczy okres kształtowania „O” przypada m.1-5 r.ż.
15 Teoria strukturalna osobowości Z. FreudaSfera popędowa, nieświadoma zasada przyjemności i redukcji napięcia nakazy, zakazy, normy, sumienie, ideały, wartości, uwewnętrznione w procesi e socjalizacji, nieświadoma zasada powinności Substruktura nadrzędna, kontrola, sfera świadoma rozwiązanie konfliktu id i superego zasada realności
16 FAZA LATENCJI (URETRALNA) FAZA GENITALNATEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO Z. Freuda- Fazy rozwoju psychoseksualnego człowieka FAZA ORALNA FAZA ANALNA FAZA FALICZNA FAZA LATENCJI (URETRALNA) FAZA GENITALNA Zab. O traktowano jako specyficzne cechy charakteru człowieka, powstające w wyniku zafiksowania się we wczesnych fazach rozwoju libido. Freud uważał , żw w cechach charakteru wyraża się biologiczna energia libido. Typ charakteru zależy od tego, w którym stadium rozwoju psychoseksualnego nastąpiła fiksacja libidotj. Zatrzymanie rozwoju psychoseks. Na poziomie określonej fazy. Freud i jego uczniowie (Ernest Jones, Sandor Ferenczi, Karl Abraham i Wilhelm Reich) opisali cechy charakterystyczne dla poszczególnych typów charakteru. Rozwiązanie konfliktu poszczególnych faz rozwojowych, które są zw. z nadm. Gratyfikacją bądź frustracją popędów lub potrzeb może być przyczyną fiksacji libido.
17 TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO FAZA ORALNAdo ok. 1,5 r.ż. gł. aktywność to zaspokojenie głodu i odczuwanie przyjemności przez wargi i język, Rozwój odbywa się w relacji symbiotycznej, potrzeba przynależności i bezpieczeństwa, Charakter oralny: „agresywność oralna”- tendencja do złośliwości, sarkazmu, ironii, gadatliwości, kłótliwości, dyskusyjne spory „czynności oralne”- jedzenie, picie, palenie, żucie, całowanie Konflikt: „gryzienie innych”- potrzeba bliskości, zależność-niezależność Psychopatologia: osobowość histeryczna, zaburzenia depresyjne, reakcje adaptacyjne, tendencje roszczeniowe
18 TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO FAZA ANALNAOd. Ok.1,5- 3 r.ż. Okres zmagań dziecka z własnym ciałem, w celu spełnienia oczekiwań rodziców dotyczących kontroli wydalania. CHARAKTER ANALNY „wczesnej fazy”: podejrzliwość, megalomania, dyktatorstwo, gromadzenie tytułów,destrukcjonizm „późnej fazy”: skąpstwo, porządek, pedantyczność, podporządkowanie poleceniom, upór, anankastyczność
19 TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO FAZA FALICZNAOd ok.3 do 6 r.ż. kompleks Edypa i Elektry Rozwój id i superego, zasada realności. CHARAKTER FALICZNY: neurotyczność, postawa narcystyczna, egocentryzm, rywalizacja, ekshibicjonizm, zadaniowość, potrzeba osiągania sukcesów, dominacja, agresywność, zuchwałość Kluczowa faza- ROZWIĄZANIE SYTUACJI EDYPALNEJ. Identyfikacja z własną płcią i przyjęcie adekwatnej roli seksualnej
20 TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO FAZA LATENCJIOd ok.6 do 12 r.ż. Rozwiązanie kompleksów poprzedniej fazy, identyfikacja z rodzicem tej samej płci Rozluźnienie związków z rodzicami Nowe kateksje: związki rówieśnicze przyjęcie systemu wartości, dominacja superego, ”ja-idealne” psychopatologia: zaburzenia identyfikacji roli społecznej , relacje interpersonalne
21 TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO Z. Freuda-FAZA GENITALNAOd ok.12 do 18 r.ż. Okres emancypacji i rozwoju ego, Wycofanie kateksji pierwotnych opartych na identyfikacji z rodzicami i innymi autorytetami, Sprzeciw wobec autorytetów, Powstanie nowych kateksji: związki heteroseksualne, Sublimacja cech poprzednich faz, CHARAKTER GENITALNY dojrzałość osobowościowa, silne ego, dojrzałe superego, uwolnienie od kompleksów, ambiwalencji, nadmiernych mechanizmów obronnych ego
22 Zaburzenia osobowości kliniczne postacie zaburzeń osobowości wg Bilikiewicza (1992)ZMIANY OSOBOWOŚCI BEZ NARUSZENIA PODSTAWOWEJ STRUKTURY (zaburzenia cech) ROZDWOJENIE OSOBOWOŚCI NAPRZEMIENNE (zab. lękowe) ROZSZCZEPIENIE OSOBOWOŚCI JEDNOCZESNE (rozpad struktury, psychozy schizofreniczne) Zaburzenia osobowości uważa się za jedną z przyczyn powstawania innych chorób i zab. psych. Nerwic, psychoz, uzależnień, chorób psychosomatycznych. Prodromalne symptomy innych zab., latentne lub rezydualne formy zab. psych. Odrębne jednostki chorobowe.
23 Zaburzenia osobowości klasyfikacje medycznePoczątek XIX wieku, kształtują się różnie w różnych kręgach kulturowych: Psychiatria niemiecka filozofia i koncepcje teoretyczne, pojęcie konstytucji, odchylenie jakościowe od norm statystycznych Kraje anglojęzyczne (W.Brytania, USA) empiria, analiza zachowania grup, obserwacja zachowania, analizy czynnikowe, normy kulturowe (środowiskowe), adaptacyjne Klasyfikacje typologiczne O istnieją już od czasów antycznych i mają swój rodowód filozoficznych (pisma Platona, Sokratesa, Arystotelesa, Galena, Teofasta i Hipokratesa). Jednak koncepcje i klsyfikacje zab. „O” na obszarze medycyny oparte na badaniach klinicznych i służące jako narzędzie diagnostyczne zjawisk patologicznych, powstały stosunkowo późno- sięgają pocz. XIX w.
24 Zaburzenia osobowości klasyfikacje medyczneICD-10 (WHO) Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób DSM-IV (Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne) Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych (zaburzenia osobowości tworzą układ odniesienia przy analizie wszystkich zaburzeń psychicznych, zaburzone wzorce osobowości, oprac. przez Theodor Millon, kryterium normy: adaptacyjne, kulturowe). Cecha wspólna: klasyfikacje symptomatologiczne (objawowe), opisowe definicje, wolne od teoretycznych założeń W l. 60 podjęto pracę nad rzetelnością i trafnością diagnostyki psychiatrycznej. W rezultacie powstały 2 systemy klasyfikacyjne, ułatwiające diagnostykę różnicową: oprac. Przez WHO jest ICD-10 Dwa podstawowe systemy klasyfikacyjne: europejski i amerykański różnią się w sposobie traktowania zab. O. System europejski umieszcza je wśród wielu innych zab. psych., tj. zab. nastroju, sch., zab. lekowe upośl. Umysł. W systemie ameryk. Zab. O tworzą układ odniesienia przy analizie wszystkich zab. psych. Każde zab. psych. Powinno być analizowane z uwzględnieniem zab. O danego czł. Rodzaj zab. O wpływa na rozwój specyficznych zab. psychicznych. Zab. lękowe lub depresyjne przybierają różne formy i pełnią różne funkcje, w zależności od tego, jaka jest specyfika osobowości chorego. DSM-IV oprac. Został w oparciu o analizę kształtowania się zaburzonych wzorców osobowości, opracowanych przez Theodor Millon (psycholog- twórca ewolucyjnej teorii O). Normalność i patologia tworzą kontinuum.
25 klasyfikacje medyczne: ICD-10F.60- F ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA DOROSŁYCH F.60 SPECYFICZNE (SWOSTE) F.61 MIESZANE (nie klasyfl. w F.60 i F.60 F.62 lub wtórne do zab. afekt. I lękowych) F.62 TRWAŁE ZMIANY OSOBOWOŚCI NIE WYNIKAJĄCE Z USZKODZENIA ANI CHOROBY MÓZGU F.62.0 PO KATASTROFACH F.62.1 ZMIANA OSOBOWOŚCI PO CHOROBACH PSYCHICZNYCH F.63 ZABURZENIA NAWYKÓW I POPĘDÓW F.64 ZABURZENIA IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ F.65 ZABURZENIA PREFERENCJI SEKSUALNYCH F.66 ZABURZENIA PSYCHOLOGICZNE I ZACHOWANIA ZWIĄZANE Z ROZWOJEM ORIENTACJI SEKSUALNEJ F.68 INNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA DOROSŁYCH F.68.0 KSZTAŁTOWANIE OBJAWÓW FIZYCZNYCH PRZEZ PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE F.68.1 ZAMIERZONE WYTWARZANIE LUB NAŚLADOWANIE OBJAWÓW CZY NIEWYDOLNOŚCI FIZYCZNYCH LUB PSYCHICZNYCH F.69. ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA, NIE OKREŚLONE Nowością w tej wersji jest: Włączenie do wspólnej kategorii ZABURZENIA NAWYKÓW I POPĘDÓW (hazard, piromania, kleptomania, trichotilomanai) 3 kategorie zab. seksual. – dyskusyjne ? Wyłączenie: homoseksualizm- nie jest już kategorią diagnostyczną ( jedynie w F.66 jeśli dla danej osoby stanowi problem psychologiczny F.64 ZABURZENIA IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ (transseksualizm, transwestytyzm) F.65 ZABURZENIA PREFERENCJI SEKSUALNYCH (fetyszyzm,ekshibicjonizm, ogądactwo, pedofilia, sadomasochizm, złożone i inne) Włączono zespoły, które wcześniej uważane były za nerwicowe:F.68.0 i F.68.1
26 klasyfikacje medyczne: ICD-10 F. 60. 0- F. 60klasyfikacje medyczne: ICD-10 F F SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI F.60.0 OSOBOWOŚĆ PARANOICZNA F OSOBOWOŚĆ SCHIZOIDALNA F.60.2 OSOBOWOŚĆ DYSSOCJALNA F.60.3 OSOBOWOŚĆ CHWIEJNA EMOCJONALNIE TYP IMPULSYWNY TYP Z POGRANICZA F.60.4 OSOBOWOŚĆ HISTRIONICZNA F.60.5 OSOBOWOŚĆ ANANKASTYCZNA F.60.6 OSOBOWOŚĆ LĘKLIWA (UNIKAJĄCA) F.60.7 OSOBOWOŚĆ ZALEŻNA F.60.8 INNE OKREŚLONE ZAB. OSOBOWOŚCI F.60.9 BNO ZAB. OSOBOWOŚCI INNE OKREŚLONE ZAB. OSOBOWOŚCI (bierno- agresywna, ekscentryczna, uległa, niedojrzała, narcystyczna)
27 Zaburzenia osobowości ICD-10Schizotypowe zaburzenia osobowości (F.21: zab. typu schizofrenii i schizotypowe) Zaburzenia osobowości afektywne, osobowość cykloidalna, osobowość cyklotymiczna (F.34.0: cyklotymia, w grupie F.34.: uporczywe zaburzenia nastroju) Depresyjne zaburzenia osobowości (F.34.1: dystymia, w grupie F.34.: uporczywe zaburzenia nastroju) zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu (F.07) obejmuje: organiczne zaburzenia osobowości F.07.0 (zespół płata czołowego, zespół zab. osobowości w padaczce limbicznej, zespół po lobotomii, organiczna osobowość pseudopsychopatyczna, organiczna osobowość z rzekomym upośledzeniem rozwoju, zespół po leukotomii) zespół po zapaleniu mózgu F.07.1, zespół po wstrząśnieniu mózgu (encefalopatia) F.07.2 Niektóre za. O łącznone są z innymi zab. psych.i umieszczane w innych kategoriach diagnostycznych. Schizotypowe zaburzenia osobowości (latentna forma schizofrenii,formy zab.osobowości, w których ekscentryczne zachowanie i zaburzenia przypominają sch., brak jest jednak cech charakterystycznych psychozy, przebiegu, małe nasilenie objawów) Zaburzenia osobowości afektywne, osobowość cykloidalna, osobowość cyklotymiczna- wahania nastroju, pojawia się dość wcześnie, naprzemienne stany emocjonalne, od lekkiego podniecenia i wesołości do przygnębienia, przewleky charakter zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu (charakteropatia) Mogą to być zab. rezydualne lub towarzyszące chorobie, uszkodzeniu lub dysfunkcji mózgu. Istotna zmiana utrwalonych wzorców zach. przedchorobowego (wyrażanie emocji, potrzeb i impulsów). Zab.proc. Pozn. Dotyczą planowania, przewidywania następstw, celowego działania, pamięci, apraksja, afazja, odroczonej gratyfikacji, chwiejność emocj., apatia, podejrzliwość, sztywność, rozwlekłość wypowiedzi, lepkość, zmienione zach. seks., drażliwość, egocentryzm,zmniejszona tolerancja na stres.lęk, depresja
28 ICD-10 Osobowość ZESPÓŁ TRWAŁYCH WZORCÓW MYŚLENIA,ODCZUWANIA, ZACHOWANIA, CHARAKTERYZUJĄCY INDYWIDUALNY STYL ŻYCIA I SPOSÓB ADAPTACJI JEDNOSTKI Zaburzenia osobowości ROZMAITE RODZAJE FUNKCJONOWANIA, BĘDĄCE WYRAZEM INDYWIDUALNEGO STYLU JEDNOSTKI, SPOSOBU ODNOSZENIA SIĘ DO SIEBIE SAMEGO, DO INNYCH LUDZI, MAJĄCE JAKOŚĆ CHOROBY
29 Zaburzenia osobowości ICD-10 kryteria diagnostyczne ogólnedotyczą osób dorosłych sztywność wzorców zachowania, brak elastyczności dysfunkcjonalność wzorce różnią skrajnie od norm kulturowych długotrwałość, stabilność objawów dysharmonia rozwoju osobowości (uczuciowość, pobudliwość, kontrolę popędów, myślenie, zachowanie, relacje z innymi ludźmi) distres (subiektywne poczucie cierpienia) lub / i niepożądany wpływ na otoczenie Sztywne reakcje (myślenia, przeżywania, zachowania) na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne, niedostosowane reakcje do do syt. , okoliczności w życiu psych. I interakcjach społ. Są to głęboko utrwalone i zakorzenione wzorce różnią skrajnie od przeciętnych w danej kulturze : procesy poznawcze (w zakresie spostrzegania, myślenia, interpretowania rzeczy, formowania postaw, wyobrażeń o sobie i innych), uczuciowości (intensywność, zakres,, panowania nad impulsami i nagradzanie potrzeb, zach. (sposób odnoszenia się do innych i postępowania w syt. międzyludzkich Długotrwały charakter. Dotyczą stanów rozwojowych, które ujawniają się w dzieciństwie lub w okresie dojrzewania i trwają w życiu dorosłym (trwałość). dysharmonia rozwoju osobowości obejmuje wiele zakresów funkcjonowania
30 ZMIANA OSOBOWOŚCI: ICD-10pojawia się w życiu dorosłym po ciężkim stresie, w sytuacji skrajnego niezaspokojenia potrzeb, po ciężkim zaburzeniu psychicznym F.62. TRWAŁE ZMIANY OSOBOWOŚCI NIE WYNIKAJĄCE Z USZKODZENIA ANI CHOROBY MÓZGU F.62.0 PO KATASTROFACH F.62.1 ZMIANA OSOBOWOŚCI PO CHOROBACH PSYCHICZNYCH Kryterium: etiopatologiczne i czasowe (objawy utrzymują się co najmniej 2 lata) W następstiw stresu o wymiarach katastrofy (obóz koncentr., więzienie, ofiara tortur, naturalna katastrofa żywiołowa, narażenie na syt. zagrażającą życiu; ofiara terroru, cela śmierci,gwałt, przemoc) Zmiana b. znacząca, zach. niedostosowane nie wyst. Wcześniej lub nasilenie wcześniej istniejących stała wroga i nieufna postawa, społecznie wycofanie, uczucie pustki i bezradności, poczucie znalezienia się na krawędzi, zagrożenia , zach. autodestruktywne, stałe uczucie napięcia, obniżony nastrój, drażliwość, roszczeniowość, zależność
31 INNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA DOROSŁYCH F.68F.68.0 KSZTAŁTOWANIE OBJAWÓW FIZYCZNYCH PRZEZ PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE (NERWICA ROSZCZENIOWA, KOMPENSACJNA) Objawy somatyczne pierwotnie spowodowane zaburzeniem, chorobą lub niesprawnością somatyczną ulegają nasileniu lub przedłużeniu ponad miarę, jaką uzasadnia obecność zab. somatycznego. Potwierdzenie psychologicznego uwarunkowania nadmiaru objawów (roszczenia finansowe, niezadowolenie z opieki, lęk przed niesprawnością i śmiercią) F.68.1 ZAMIERZONE WYTWARZANIE LUB NAŚLADOWANIE OBJAWÓW CZY NIEWYDOLNOŚCI FIZYCZNYCH LUB PSYCHICZNYCH (ZABURZENIA POZOROWANE) Utrwalony wzorzec zamierzonego wytwarzania lub naśladowania objawów, zadawania ran w celu wytworzenia objawów, F.68 INNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA DOROSŁYCH F wyolbrzymianie, przewlekanie objawów fiz. Z powodu psychologicznego stanu pacjenta F.68.1 Wielokrotne udawanie objawów lub je wywołuje brak przesłanek wskazujących na zewnętrzną motywację (finansową, ucieczki od niebezieczeństwa, zyskania opieki medycznej. Jeśli tak jest wtedy rozpoznajemy symulację Z Motywacja wewn., niejasna, prawdopodobnie chęć wejścia w rolę chorego. Wiąże się ze znacznymi nieprawidł. O i wziązków m. ludźmi ZESPÓŁ pacjenta wędrującego po szpitalach, ZESPÓŁ MUNCHAUSERA)
32 (pieniacza, fanatyczna, paranoidalna, sensytywno-paranoiczna) F F SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI F OSOBOWOŚĆ PARANOICZNA (pieniacza, fanatyczna, paranoidalna, sensytywno-paranoiczna) może być prodromalną fazą zespołu urojeniowego Nadmierna wrażliwość na krytykę, niepowodzenie, odrzucenie Niezdolność do wybaczania zniewag, przykrości Gotowość do przeżywania poniżenia, wrogości, pogardy, krzywdy Skłonność do czucia się ofiarą Postawa ksobna, z przecenianiem własnego znaczenia, Nawracająca podejrzliwość bez uzasadnienia i tendencja do zniekształcania informacji i doświadczeń Sztywne poczucie własnych praw tworzenie spiskowych teorii i wyjaśnień Postawa moralizatorska, wielkościowa, tendencją do dominacji i karania innych Często występuje u liderów grup politycznych, mistycznych, pseudonaukowych. (nie wyst. Urojenia, ale mogą nastawienia urojeniowe)
33 TYP IMPULSYWNY TYP „BORDELINE” (Z POGRANICZA) Wg ICD-10:SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI F.60.3 OSOBOWOŚĆ CHWIEJNA EMOCJONALNIE Wg ICD-10: Tendencja do działań gwałtownych bez przewidywania konsekwencji, nastrój zmienny, niezdolność do kontrolowania zachowań emocjonalnych, tendencja do działań zaczepnych i konfliktowych TYP IMPULSYWNY TYP „BORDELINE” (Z POGRANICZA) W L.60 POJĘCIE TO ZROBIŁO NIEZWYKŁĄ KARIERĘ w psychiatrii i psychologii klinicznej. Pierwszy opisał je Stern w 1938 r.
34 F.60.3 OSOBOWOŚĆ CHWIEJNA EMOCJONALNIE Typ „bordeline” (z pogranicza):1% populacji wśród zaburzeń osobowości Zaburzenia struktury, Poważne zaburzenia funkcjonowania, Budzą silne emocje personelu medycznego, Terapia często nie przynosi oczekiwanego efektu, Predyspozycje genetyczne, zaburzenia rozwoju psychicznego w dzieciństwie. (teoria zaburzonej relacji z obiektem: Otto Kernberg) teoria zaburzonej relacji z obiektem: Otto Kernberg), silna frustracja potrzeb emocjonalnych w dzieciństwie, brak poczucia bezpieczeństwa, brak obrazu stabilności z obiektem, stąd brak integracji obrazu siebie, nadmierna agresja w wyniku frustracji Zab. relacja z obiektem (nadmierne wymagania wobec dzieci, separacja, maltretowanie, wykorzystanie, odrzucenie, śmierć, pracoholizm)
35 F.60.3 Typ „bordeline” (z pogranicza):zaburzony obraz samego siebie (zaburzenia tożsamości), celów i preferencji życiowych, uczucie pustki wewnętrznej, bezsensu życia, poczucie własnej słabości, nudy lub faza omnipotencji, doskonałego samopoczucia (mechanizm rozszczepienia), skłonność do wchodzenia w intensywne i nietrwałe związki z innymi ludźmi (zasada „dziel i rządź”, wymiany), zachowania autodestruktywne (trwonienie pieniędzy, wyczerpujące życie seks., drobne kradzieże, nieostrożna jazda samochodem, substancje psychostymulujące, obżarstwo, pracoholizm),
36 F.60.3 Typ „bordeline” (z pogranicza):Niepohamowane próby uniknięcia prawdziwego lub wyobrażonego odrzucenia (lęk przed odrzuceniem), Postawa narcystyczna, Fiksacja na fazie fallicznej rozwoju psychoseksualnego Stany przejściowe (objawy dysocjacyjne, nastawienia urojeniowe), przejściowe epizody psychotyczne (objawy rozszczepiania) Mechanizm rozszczepiania: nie są w stanie integrować uczuć dobrych i złych wobec jednego obiektu (idealizacja-dewaluacja), Głód emocjonalny (żądanie miłości, roszczeniowość, potrzeba natychmiastowej gratyfikacji, nieświadoma tendencja do wyrównywania krzywd z dzieciństwa,
37 F.60.3 Typ „bordeline” (z pogranicza):groźby lub próby samobójcze, relacje z ludźmi (biegunowe): od idealizacji do dewaluacji (miłość, fascynacja-odrzucenie, nienawiść) Labilność nastroju (dysforia, irytacja, lęk, depresja), niezrównoważone emocje, Zachowania manipulacyjne (uwodzenie, kokieteria), szantaż emocjonalny, Nietolerancja odmienności, zależnościowe związki, symbiotyczne relacje (uwieść-wykorzystać, nadużyć), Sadystyczne tendencji, z upokarzaniem drugiej osoby, Zaburzone granice „ja”- „inni”, Silne popędy (seks., agresji, perwersyjne) Identyfikacja projekcyjna, wyparcie Identyfikacja projekcyjna (przypisywanie innym swoich neg. cech, tendencji)
38 TESTY DO BADANIA OSOBOWOŚCIinwentarze Minnesocki Wielowymiarowy Kwestionariusz Osobowości (MMPI) 16-czynnikowy Kwestionariusz Osobowości R. B.Cattella Inwentarz Osobowości Eysencka (MPI lub EPQ-R) Test Przymiotników ACL Gougha i Heibruna Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI (ISCL) Spielbergera NEO-FFI lub NEO-PI-R (Costy, McCrae) Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli (KBPK) Skale Wartości Q- Sort testy do bad. Zainteresowań testy projekcyjne Test Plam Atramentowych Rorschacha Test Apercepcji Tematycznej (TAT- w. dla dorosłych, CAT- w. dla dzieci) Test Zdań Niedokończonych (np.Sachsa, Sidney’a) Test Agresji Rozenzweig’a rysunkowe (np. człowiek, drzewo, dom- drzewo-człowiek, rodzina, zwierzyniec) NEO-FFI lub NEO-PI-R (Costy, McCrae) w l.80-tych. W oparciu o model teoretyczny „pięciu wielkich czynników osobowości” model NEOAC Costy, McCrae. Model empiryczny brak spójnej koncepcji O Podstawowe wymiary funkcjonowania czł. ( każdy zawiera 6 składników): Neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenie, ugodowość, sumienność
39 TESTY PROJEKCYJNE Nazwę wprowadził psycholog ameryk. Frank w 1939 r.Przeznaczone są do badania osobowości, ujawniającej się poprzez mechanizm projekcji Metoda ta stymuluje psychologiczny mechanizm projekcji (Z. Freud) Projekcja- proces rzutowania na obiektywny materiał własnych emocji, obaw, lęków, postaw, poglądów oraz na interpretowaniu zgodnie z nimi rzeczywistych faktów Eksponowane B są zazwyczaj niesprecyzowane, niejednoznaczne. Metody projekcyjne polegają na stwarzaniu sytuacji wywołującej określone reakcje, na podstawie których wnioskuje się o charakterystycznych właściwościach badanego. Metody projekcyjne- należą do najbardziej kontrowersyjnych i krytykowanych. Wynika to z psychoanalitycznego rodowodu tego pojęcia Brak jest obiektywnych reguł interpretacji wyników testów projekcyjnych, co implikuje nadmierną dowolność i subiektywność diagnoz indywidualnych, jak i wnioskowanie o prawidłowściach psychologicznych z rezultatów badań empirycznych. Test Plam Atramentowych Rorschacha Jest najważniejsza metoda projekcyjna badania „O”. Powstała w 1920 r. Służy do oceny: dynamiki, struktury, stylu poznawczego „O”, procesów myślowych, mechanizmów projekcji, poczuciu rzeczywistości, nieuświadomionych potrzebach, konfliktach, sposobów relacji z innymi, mech. Obronnych, r. afektywnych, koncentracji na sobie ryzyko samobójstwa, całościowa i wszechstronna ocena funkcjonowania „O”. Sklada się z 10 kart- symetryczne dwustronne wzory plam atramentowych (czarno-białe i kolorowe) Stwierdza się dostateczny poziom rzetelności testu R. Interpretacja: oblicza się ilościowo podstawowe reakcje na plamy: l. reakcji, rozkład, czas reakcji Ocenia się kształt, jakość, ruch, kolor, odcienie, strukturę, oryginalność odpowiedzi, kategorie odpowiedzi, powtórzenia treści i tematów, niezwykłe reakcje. TAT-Stworzony przez H. Murraya w l. 40-tych. Umożliwia ocenę popędów, emocji, nastawień uczuciowych oraz konfliktów, relacji z innymi, zasadniczych problemów, motywacji, wyobraźni, fantazji , które są nieuświadomione. Bada funkcjonowanie „O”, jej psychodynamiczne właściwości Składa się z 30 obrazków. Przedstawiają osoby w różnych , niedokładnie określonych sytuacjach. Można dotrzeć pewne zasadnicze problemy. Pacjent opisuje obrazek, co się dzieje, jak doszło do takiej sytuacji, co osoby myślą, czują, jaki będzie dalszy przebieg zdarzeń. Interpretacja-metoda jakościowa, wyodrębnia się te cechy historyjek, z którymi P się identyfikuje (bohater). Analizuje się pod kątem potrzeb lub nacisków (determinanty środowiskowe), które decydują o formie zachowania. Wyodrębnia się główne wątki logiczne historyjki, analizuje się poj. I kolejne r. P.