1 Zabytkowe kościoły na PodhaluAutor: Radek Sikoń

2 Spis Treści Kościoły na Podhalu: Nowy Targ Łopuszna Harklowa DębnoKościelisko Chochołów

3 Nowy Targ Menu Kościół św. Anny Kościół św. Katarzyny

4 Kościół św. Anny Wróć Kościół jest najstarszą świątynią góralską na Podhalu. Wystawienie kościoła okryte jest tajemnicą a związana jest z nią legenda o zbójnikach czatujących na kupców w pobliżu szlaku handlowego. PIERWSZE ROBOTY RENOWACYJNE MIAŁY MIEJSCE W 1772 ROKU I TRWAŁY DO PODCZAS TYCH ROBÓT MIEJSCOWI CIEŚLOWIE BEZPOWROTNIE ZNISZCZYLI RELIKTY PIERWOTNEJ ARCHITEKTURY TAK PODCIENI JAK I SOBÓTEK CO MOGŁOBY UŁATWIĆ BADACZOM USTALENIE POWSTANIA TEGO ZABYTKU. POZOSTAWIONA STARA KONSTRUKCJA DACHOWA MÓWI WIELE O CIESIELCE ŚREDNIOWIECZNEJ. DZIEŁA WEWNĄTRZ KOŚCIOŁA POCHODZĄ Z KOŃCA XV WIEKU, A ZACHODZI MOŻLIWOŚĆ, ŻE OBRAZ MATKI BOSKIEJ POCHODZI Z XIII/XIV. WEWNĄTRZ ŚCIANY SĄ POBIELONE-GOŁE, KOLOROWE ŚWIECZNIKI, AMBONA Z CHÓREM GÓRNYM. ZAKRYSTIA JEST DREWNIANA, TRZY OŁTARZE (PIERWSZY WIĘKSZY MUROWANY). NA ŚCIANACH WIDOCZNE SĄ ZNAKI PEWNYCH TABLICZEK NA PERGAMINIE, A OPISUJĄCYCH POŚWIĘCENIE KOŚCIOŁA WRAZ Z CMENTARZEM. KOŚCÓŁ BYŁ ODNAWIANY W 1772 ROKU, W 1865, 1903 I W W 1782 ROKU KOŚCIOŁEM OPIEKOWAŁ SIĘ CECH ZŁOŻONY Z RĘKODZIELNIKOW. OD 1948 DO DZIŚ OPIEKUJĄ SIĘ PROBOSZCZOWIE NOWOTARSCY. 3 LISTOPADA 1948 ROKU Z OKAZJI LECIA I KOŚCIOŁA NA PODHALU BYŁ WIZYTOWANY PRZEZ BISKUPA KRAKOWSKIEGO KAROLA WOJTYŁĘ.

5 Kościół św. Katarzyny WróćKościół ten ufundowany został przez króla Kazimierza Wielkiego, przy okazji lokacji miasta. Świadczy o tym napis na łuku tęczy: Fundata a Casimirum Magnum Anno Domini Być może w miejscu tym istniał już jakiś kościół lub kaplica - jako że źródła wspominają o istnieniu parafii w Nowym Targu jeszcze przed powstaniem tej świątyni Kościół często trawiły pożary, był więc wielokrotnie przebudowywany. Pierwszy, drewniany, przypominał najprawdopodobniej kościół pw św. Anny. Później dobudowano do niego zachowane do dziś murowane prezbiterium z ośmioboczną absydą. Drewniana część kościoła spłonęła w 1601 roku. Świątynię odbudowano w latach Wzniesiono wówczas murowaną nawę oraz wieżę, pokrytą, barokowym hełmem W 1634 roku mieszczanie nowotarscy dobudowali do kościoła kaplicę NMP Różańcowej, zaś w roku 1717 kaplica ta uzyskała własnego kapłana oraz naczynia i szaty liturgiczne.

6 Łopuszna Menu Choć teren dzisiejszej Łopusznej był zasiedlany już w XIII wieku, powstanie parafii wiąże się z aktem lokacyjnym wsi na prawie niemieckim w 1364 roku. Kościół istniał już około roku 1400, gdyż w dokumentach z owego czasu wymieniany jest Jakub, rector ecclesiae in Lopuszno. Dzisiejszy kościół został wzniesiony na przełomie XV i XVI wieku, prawdopodobnie na miejscu wcześniejszej świątyni. Pierwszą udokumentowaną datą związaną z obecnym kościołem jest rok 1504, kiedy to sufragan krakowski Jan dokonał konsekracji, nadając wezwanie Św. Trójcy, Narodzenia N. P. Marii, św. Stanisława biskupa i męczennika oraz św. Antoniego Opata. W 1596 roku parafia została włączona do sąsiedniego Ostrowska, a msze odbywały się nieregularnie. Na początku XVII stulecia w kościołach podhalańskich miały miejsce wizytacje biskupie, z których zachowane akta są bogatym źródłem wiedzy na temat stanu, wyglądu i wyposażenia tych świątyń. Dowiadujemy się między innymi o świeżo wówczas wybudowanej wieży dzwonnicowej. Wodne otoczenie kościoła w Łopusznej było przyczyną częstych szkód i konieczności napraw silnie ingerujących w konstrukcję budowli. Po 1728 roku kościół przeszedł znaczne przeobrażenie. Przekształceniu uległy stropy: wprowadzono zaokrąglone połacie po bokach i odbudowano ogrodzenie cmentarne. Odlano też nowy dzwon kościelny, gdyż jeden z nich uległ pęknięciu. W XVII i XVIII wieku dokonywała się barokizacja gotyckich wnętrz. Starsze malowidła zostały usunięte lub pokryte świeżymi, wprowadzono ołtarze i sprzęty zgodne z nowymi trendami. W szczególności gotycki tryptyk ustąpił miejsca barokowemu ołtarzowi głównemu o architektonicznej konstrukcji. W 1909 roku mieszkańcy Łopusznej wybudowali plebanię i budynki gospodarcze, do których należały stajnia, drewutnia oraz studnia. Teren podarował dziedzic dworu, Stanisław Lgocki. W 1931 roku rozpoczęto szeroko zakrojone prace remontowe, w wyniku których ustawiono całą budowlę na kamiennej podmurówce, dobudowano nowe kruchty, a także składzik przy północnej ścianie nawy. Wzniesiono nowe ogrodzenie z poziomych belek wspartych na kamiennych filarach i zadaszone gontem. W trakcie prac odnaleziono pozostałości gotyckiej polichromii na deskach stropowych, ścianach strychu i parapecie chóru muzycznego. Była też negatywna strona ingerencji: zburzono ogrójec przy wschodniej ścianie, a także usunięto oryginalne ostrołukowe portale gotyckie w nawie i prezbiterium. 16 lipca 1934 wielka fala powodziowa przetoczyła się doliną Dunajca siejąc ogromne spustoszenie. Woda nie oszczędziła kościółka w Łopusznej,

7 Menu Dębno Pierwszy kościół w Dębnie wzniesiono prawdopodobnie w XIII wieku. Obecny kościół wybudowany został w II połowie XV w na miejscu starszej świątyni. Z tego okresu pochodzą nawa i prezbiterium. Jest to świątynia orientowana o konstrukcji zrębowej. Jest jednym z najlepiej zachowanych gotyckich drewnianych kościołów i jednocześnie jednym z najbardziej znanych polskich zabytków w kraju i zagranicą (otrzymał jako jedyny drewniany kościół nominację w konkursie siedmiu cudów Polski), wyróżnia się sylwetką (praktycznie niezmienioną od czasów budowy) – wkomponowaną w krajobraz i wyjątkowo cennym ruchomym wyposażeniem, a także unikatową polichromią patronową pochodząca z około 1500 roku, najstarszą, w całości zachowaną w Europie, wykonaną na drewnie. Niewątpliwie jest to najlepiej zachowana tego rodzaju polichromia w Polsce. Jest wykonana w 33 kolorach i zawiera aż 77 motywów w 12 układach. Najczęstsze to ornamenty roślinne i geometryczne. Występują także wątki figuralne i zwierzęta, wśród nich głównie jelenie. Szablony były wielokrotnie używane w różnych obiektach, te prawdopodobnie, ze względu na ich świecki charakter w dworach szlacheckich i magnackich. Uwagę zwraca wizerunek orła jagiellońskiego nad belką tęczową. Wieżę z pochyłymi ścianami, silnie zwężającymi się ku górze, wzniesiono w konstrukcji słupowo-ramowej, z izbicą, w 1601 r. Dziś jest to jedna z najstarszych konstrukcji tego typu w Polsce, sądzi się, że starsza jest tylko wieża kościoła w Binarowej. Dachy kościoła, zadaszenia i ściany wieży oraz jej hełm podbite są gontem, ściany izbicy wieży oszalowane zostały deskami z ozdobnie wyrzynaną koronką u dołu. We wnętrzu znajdują się cenne zabytki rzeźby i malarstwa gotyckiego. Do najcenniejszych należą: Ołtarz główny, stanowiący cenny zabytek malarstwa tablicowego. Atrakcją tego niezwykłego kościoła są cymbałki zazwyczaj leżące w prezbiterium. Są bardzo stare – mogły powstać nawet w V wieku. Szczególny dźwięk tych cymbałków, określany mianem gamy perskiej (dłuższe płytki dają wyższe tony), został uzyskany przez wykonanie płytek ze specjalnego stopu i zakopanie ich w ziemi na pewien okres. Malowane gotyckie tabernakulum na północnej ścianie wykonane z drewna w XIV wieku; Krucyfiks z około 1380 roku na belce tęczowej. Posąg św. Mikołaja z gotyckiego ołtarza wykonany w 1420 roku

8 Menu Harklowa Późnogotycka świątynia należy do grupy kościołów podhalańskich. Została wzniesiona pod koniec XV wieku. Jest budowlą jednonawową, trójdzielną, orientowaną. Ściany kościoła oszalowano. W bryle kościoła można wyróżnić prezbiterium, nawę oraz wieżę. Prezbiterium, podobnie jak w innych świątyniach podhalańskich, zamknięte jest prostokątnie. Od północy przylega do niego zakrystia. Nawa sąsiaduje z okazałą czworoboczną kaplicą wzniesioną w 1866 roku, którą nakrywa kopuła z wieloboczną latarnią. Po południowej stronie nawy znajduje się kruchta boczna dobudowana w XVIII wieku. Nad prezbiterium i nawą wybudowano dach jednokalenicowy, dwuspadowy, kryty gontem. Na kalenicy w 1877 roku dodano neogotycką wieżyczkę na sygnaturkę. Dominującym elementem bryły kościoła jest wybudowana w XVII wieku izbicowa wieża zwieńczona ostrosłupowym hełmem. Całą świątynię otaczają otwarte soboty. Teren kościelny otoczony jest przez murek z bramkami nakrytymi gontowymi, baniastymi hełmami. Około roku 1500 wnętrze kościoła ozdobiono polichromią patronową. Była ona przemalowywana czterokrotnie. Malowidła obecnie pokrywające sklepienie i ściany pochodzą 1935 roku. Oryginalne XVI-wieczne dekoracje patronowe zachowały się jedynie we fragmentach, głównie na stropie przedsionka pod wieżą. Do powtarzających się motywów należą orszak myśliwski, jeleń i para gołębi. Z czasu budowy pochodzą gotyckie portale ostrołukowe z ornamentem sznurowym w drzwiach do zakrystii i w kruchcie południowej. Okna, zgodnie z dawną tradycją, umieszczone zostały jedynie na ścianie południowej. Do belki tęczowej przybita jest deska zdobiona ornamentem patronowym, stanowiąca niegdyś element dawnego stropu. Na belce znajduje się również barokowy krucyfiks i wycięte z desek malowane postaci świętych.

9 Menu Kościelisko 7 maja 1836 roku rada Gromadzka zakopanego wystąpiła do urzędów CK Galicji z podaniem o przeprowadzenie misji przez oo. Jezuitów z Nowego Sącza oraz o założenie nowej parafii, z powodu zbyt dużej rozległości parafii zakopiańskiej. Jeszcze tego samego roku odbyła się wizytacja biskupa Franciszka Ksawerego. Po misjach Jezuici przedstawili konieczność utworzenia parafii biskupowi ordynariuszowi w Tarnowie. Parafię ustanowiono w 1845 roku.Z powodu powstania galicyjskiego i chochołowskiego dopiero w 1848 roku dokonano oficjalnie instalacji kanonicznej Ks. Józefa Stolarczyka przy starym kościółku św. Klemensa w Zakopanem. Kościelisko jako gmina wchodziło wówczas w skład parafii Chochołów. Dopiero w latach powstało samodzielne duszpasterstwo w Kościelisku pod wezwaniem św. Kazimierza. Obejmowało ono obszar: Krzeptówki - Sobiczkowa - Kiry - Witów - Roztoki. Po dopełnieniu wymagań prawnych kardynał Puzyna utworzył parafię Kościelisko, a po 1918 roku ostatecznie zatwierdziło ją Ministerstwo Wyznań religijnych i Oświecenia w Warszawie oraz wojewoda krakowski. Organizację beneficjum parafii zajął się Ks. Prałat Kazimierz Kaszelewski, drugi proboszcz zakopiańskiej parafii; przyjaciel Stanisława Witkiewicza. Ks. Kaszelewski był pomysłodawcą jubileuszowego krzyża na Giewoncie. Wraz z Komitetem Kościelnym wybrał na lokalizację kościoła polanę Pitoniówkę przy starej drodze Gubałówka - Dolina Kościeliska. Grunt pod budowę ofiarowali Jan Pitoń i Jędrzej Pitoń. Inż. Eugeniusz Wesołowski, uczeń Witkiewicza, zaprojektował kościół w stylu zakopiańskim. Drewno na budowę ofiarował ze swojego lasu hrabia Władysław Zamoyski. Prace budowlane rozpoczęto w 1908 roku. Kościół na planie krzyża mieści dwie kaplice, prezbiterium, chór, dwie zakrystie, posiada wieżę i sygnaturkę. Witraże projektował bratanek Jana Matejki - Stefan Matejko. Wykonane zostały przez słynną krakowską pracownię Żeleńskich. Przedstawiają: Matkę Bożą - ufundowały Marie z parafii, św. Jana - ufundowali Janowie z parafii, św. Anny - ufundowały Anny z parafii oraz św. Józefa - ufundowali Józefowie z parafii. Równocześnie wybudowano plebanię, budynki gospodarcze oraz uporządkowano cmentarz. Poświęcenie kamienia węgielnego i pierwsza msza św. odbyły się 28 sierpnia 1910 roku. W 1914 roku poświęcono dzwony. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonano 2 lutego 1916 roku.

10 Menu Chochołów Jest dziś już zabytkiem, o wysokiej klasie artystycznej. Przyciąga wzrok smukłymi proporcjami, strzelistością wszystkich detali achitektonicznych jednowieżowej fasady, wspaniale wkomponowanych w podtatrzański krajobraz. Jego twórcą jest krakowski architekt Feliks Księżarski ( ), a fundatorem ks. Wojciech Blaszyński. Budowę świątyni rozpoczęto latem 1853 roku. Ks. Blaszyński żyje na trwałe we wdzięcznej pamięci góralskiej społeczności. Był niezwykłym na swe czasy "Apostołem Podhala", miłośnikiem ludu i jego kultury, ojcem duchowym i ukochanym nauczycielem prawd Bożych, budowniczym okazałej świątyni, którą wznosił wysiłkiem przekraczającym ludzkie wyobrażenia, pokonując po drodze przeciwności z uporem graniczącym z heroizmem, na który mogą się zdobyć tylko nieliczni. Jego osoba i dzieło obrosły legendą, stając się inspiracją do powstawania publikowanych o nim wspomnień (m.in. powieści Jana Dobraczyńskiego Kościół w Chochołowie). Ks. Blaszyński żył w czasach zaborów. Lokalne wypadki historyczne, takie jak Powstanie Chochołowskie 1846 czy "rzeź galicyjska" rozpętana przez rząd austriacki, potem Powstanie Styczniowe, nie sprzyjały podejmowaniu forsownych fundacji. Kościół w Chochołowie - nowy, piękny, obszerny - ks. Wojciech wymarzył sobie i uczynił celem życia. Choć nigdy nie był miejscowym plebanem (przez 30 lat duszpasterzował w niedalekiej Sidzinie), do wioski swych narodzin powracał "w porę i nie w porę". Pragnął - mimo przeciwności - nadzorować krok po kroku (przez 13 lat) powstawanie nowego Domu Bożego, osobiście starając się o fundusze, przezwyciężając coraz to nowe trudności i zawiłości losu. Gdy dzieło życia zdawało się być ukoronowaniem tych wszystkich "zabiegów" - nie było mu dane obejrzeć je do końca. Zmarł śmiercią tragiczną 11 sierpnia 1866 r., w czasie gdy rozbierano rusztowania przy budowanym kościele. Pierwszy kościół chochołowski pod wezwaniem św. Jacka był drewniany, niewielki i w czasach ks. Blaszyńskiego popadł w całkowitą niemal ruinę. Wezwanie nadali mu oo. Dominikanie, którzy na Podhalu prowadzili misje ludowe i tu, od czasu do czasu odprawiali nabożeństwa. Z końcem XVIII w. drewniana kaplica stała się kościołem filialnym parafii w Czarnym Dunajcu. Od XIX w. miała już swego stałego proboszcza. Do nowego probostwa przydzielono wsie: Chochołów, Ciche, Dzianisz, Witów, Koniówkę i Zakopane. Zachowała się relacja pisemna ks. prałata Franciszka Leśniaka, dziekana kapituły tarnowskiej, z wizyty w Chochołowie na rok przed tragiczną śmiercią ks. Blaszyńskiego. Czytamy w niej m.in.: "Ponad całą osadę wznosiły się wysoko skończone już mury nowej świątyni, wobec której stary kościółek na ubogą chatę wyglądał (...). Od wrażeń silniejszym był jednak mój podziw tego skromnego człowieka - kapłana, który sam biedny, na tak wielkie dzieło się odważył i przy pomocy architekta Księżarskiego prawie je dokonał...". Kościół jest 3-nawowy, typu bazylikowego na rzucie krzyża łacińskiego z nawą poprzeczną (transeptem) i wydłużonym prezbiterium, które otwiera kaplicę św. Wojciecha (z prawej) i zakrystią z przeciwnej strony. Pod kaplicą swego patrona spoczęło ciało niezmordowanego sługi podhalańskiego ludu i fundatora pięknego, neogotyckiego chochołowskiego kościoła.