1 Zagadnienie prawdy Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii PoznaniaInstytut Filozofii UMCS

2 Epistemologia (teoria poznania)Poznanie czynności poznawcze (spostrzeganie, sądzenie, rozumowanie…); współcześnie dziedzina psychologii i kognitywistyki: faktyczny przebieg czynności poznawczych i procesów decyzyjnych rezultaty poznawcze (np. twierdzenia naukowe); dziedzina epistemologii: ocena rezultatów poznawczych (prawda / fałsz / prawdopodobieństwo…); ocena uzasadnienia; kryteria prawomocności rezultatów poznawczych Klasyczne zagadnienia epistemologii Zagadnienie istoty prawdy Zagadnienie źródła poznania Zagadnienie granic (przedmiotu) poznania

3 Wiedza Klasyczna definicja wiedzy:„wiedza to mniemanie prawdziwe połączone ze zrozumieniem” (Platon, Teajtet) wiedza to uzasadnione i prawdziwe przekonanie (ujęcie współczesne) przekonania zawierają moment asercji (stwierdzenia, uznania: „sądzę, że….”) Problemy: Czy możliwa jest wiedza bez umysłów? Platon – sądy idealne, twierdzenia „same w sobie” (np. twierdzenie Pitagorasa) K. R. Popper – wiedza bez podmiotu poznającego (świat nr 1 – fizyczny; świat nr 2 – wiedza subiektywna; świat nr 3 – świat obiektywnych treści myślenia) Informacja przetwarzana komputerowo – czy komputery mają wiedzę?

4 Czy zwierzęta mają wiedzę? Czy komputery mają wiedzę? Czy twierdzenie, że Ziemia jest płaska jest wiedzą? Student zdał test z filozofii w sposób losowy zaznaczając odpowiedzi. Czy wykazał się wiedzą? Czy możliwa jest wiedza bez umysłów? Grupa meteorologów na podstawie komputerowej analizy danych zebranych przez satelity przewidziała nadejście tornada. Szaman po spożyciu grzybów halucynogennych wpadł w trans i przewidział nadejście tornada. Czy zarówno uczeni jak i szaman dysponują wiedzą? Jak odróżnić wiedzę od wróżenia z fusów? – problem uzasadnienia!

5 Zagadnienie prawdy Co to jest prawda?Definicja klasyczna (prawda jako zgodność myśli z rzeczywistością) Definicje nieklasyczne (prawda jako zgodność z kryteriami) koherencyjna ewidencyjna pragmatyczna powszechnej zgody

6 Klasyczna definicja prawdyprawda – łac. veritas, gr. aletheia (nieskrytość) Prawda jest to zgodność myśli z rzeczywistością. „Prawda albo fałsz z punktu widzenia rzeczy zależy od ich połączenia lub rozdzielenia; kto więc myśli o rozdzielonym, że jest rozdzielone, a o połączonym, że jest połączone, mówi prawdę, natomiast głosi się fałsz, jeśli się myśli przeciwnie o tym stanie rzeczy. […] To nie dlatego jesteś biały, iż myślimy w sposób prawdziwy, że jesteś biały, lecz ponieważ jesteś biały my, stwierdzając to mówimy prawdę”. Arystoteles, Metafizyka 1051 b Veritas est adaequatio intellectus et rei, secundum quod intellectus dicit esse, quod est, et non esse, quod non est (prawda polega na zgodności myśli i rzeczy, o istniejących orzekając, że są, a o nieistniejących, że nie są). św. Tomasz z Akwinu

7 Definicja klasyczna – współczesne sformułowania„Myśl m jest prawdziwa – to znaczy: myśl m stwierdza, że jest tak a tak, i rzeczywiście jest tak a tak” (Kazimierz Ajdukiewicz). „Przekonanie jest prawdziwe, gdy […] przedmioty są powiązane tak, jak przekonanie stwierdza, że są” (Bertrand Russell) „Przez ‚prawdziwość’ w ścisłym tego słowa znaczeniu rozumiemy pewien określony stosunek między zdaniem pełniącym rolę sądu a wybranym przez sens tego zdania obiektywnym stanem rzeczy (Roman Ingarden) „Jan myśli prawdziwie zawsze i tylko, jeśli Jan myśli, że tak a tak rzeczy się mają, i jeżeli przy tym, rzeczy mają się tak a tak właśnie” (Tadeusz Kotarbiński) „Prawdziwość zdania polega na jego zgodności (lub korespondencji) z rzeczywistością” (Alfred Tarski)

8 Prawda i język Sądy o rzeczywistości formułujemy zawsze w jakimś języku. Prawdziwe (fałszywe) mogą być tylko zdania oznajmujące (zdania w sensie logicznym) S jest P Zdania języka naturalnego typu „Dzień dobry”, „Wszystkiego najlepszego”, „Która godzina?” nie są zdaniami w sensie logicznym Zdania: „Śnieg jest biały”, „Snow is white” – różne języki, ten sam sąd.

9 Teoria klasyczna – charakterystyka filozoficznaOdzwierciedlenie potocznej, zdroworozsądkowej intuicji prawdy Prawdziwość – cecha (relacyjna) naszych sądów (zdań w sensie logicznym) Obiektywność – prawdziwość sądu zależy od zgodności z rzeczywistością pozajęzykową i pozaumysłową (stanowisko realistyczne) [prawdziwe mogą być też sądy o stanach umysłowych i o zdaniach] Związek z istnieniem (czegoś) – treścią sądu prawdziwego musi być sąd stwierdzający istnienie czegoś (sąd podmiotowo-orzecznikowy jako forma sądu egzystencjalnego) Absolutyzm – antyrelatywizm: prawdziwość sądu nie zależy od tego, „czy mi się podoba”; „czy chcę”; „czy jest to pożyteczne”… Prawda jest bezwzględna – zdanie jest prawdziwe albo fałszywe niezależnie od tego, czy ktoś wie, że jest prawdziwe (albo fałszywe) Prawda jako główna wartość poznawcza

10 Klasyczna definicja prawdy – problemyCzym są „nośniki” prawdy? – przekonania?, sądy?, zdania? […] Jak rozumieć prawdziwość […] stwierdzającego, że coś nie istnieje? Na czym polega „zgodność […] z rzeczywistością”? Identyczność myśli z rzeczywistością? Myśl jako „odbicie” (podobizna) rzeczywistości? – myśl nie ma wymiarów przestrzennych, jak może być podobna do czegoś przestrzennego? Uwaga: akt myślenia ≠ treść myśli: nie proces myślenia, ale treść myśli powinna być zgodna z rzeczywistością Ale: na czym miałoby polegać podobieństwo? (izomorfizm, homomorfizm) W jaki sposób można stwierdzić, czy myśl jest zgodna z rzeczywistością? Należałoby odwołać się do doświadczenia, stosować pewne kryteria… (sceptycy) skąd wiadomo, że poznajemy niezniekształconą rzeczywistość? Należy poddać te kryteria dalszej kontroli itd… ad infinitum

11 Antynomia kłamcy Logika klasyczna (tzw. najwyższe prawa myślenia):∼(𝑝∧∼𝑝) zasada (nie)sprzeczności 𝑝∨∼𝑝 zasada wyłączonego środka (tertium non datur) 𝑝≡𝑝 zasada tożsamości [zasada racji dostatecznej] Jeżeli kłamca mówi, że kłamie, to kłamie czy mówi prawdę? To zdanie jest fałszywe. Czy to znanie jest prawdziwe, czy fałszywe? Jeżeli jest prawdziwe, to jest tak, jak stwierdza, ale stwierdza, że jest fałszywe, zatem jest fałszywe. Jeżeli jest fałszywe, to nie jest tak, jak stwierdza, ale stwierdza, że jest fałszywe, zatem jest prawdziwe. Ale: zdanie nie może być jednocześnie prawdziwe i fałszywe…[ ∼(𝑝∧∼𝑝)]

12 Koncepcje nieklasyczne:prawda jako zgodność z ostatecznymi kryteriami „być prawdziwym” = „być dobrze uzasadnionym” – problematyka uzasadnienia W jaki sposób faktycznie używamy terminu „prawda”? Prawdziwe jest twierdzenie, które uznaję… ale – są twierdzenia prawdziwe, w które nie wierzę, ponieważ np. ich nie znam nikt nie jest nieomylny (mogę uznawać twierdzenia, które są fałszywe) nie wszystkie przekonania zdobyliśmy na drodze dostatecznie starannych badań 2. Prawdziwe jest twierdzenie, do którego doszliśmy na podstawie ostatecznych i nieodwołalnych kryteriów Zatem: twierdzenie jest prawdziwe, jeśli jest zgodne z ostatecznymi i nieodwoływalnymi kryteriami Nie możemy wiedzieć, czy twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością, przy odróżnianiu prawdy od fałszu zawsze chodzi o zgodność z pewnymi kryteriami – stąd nieklasyczne koncepcje prawdy

13 Koncepcja koherencyjna(łac. cohaerentia – związek) Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest zgodne z innymi, już przyjętymi zdaniami (prawdziwość jako zgodność myśli między sobą) Kryterium prawdy – niesprzeczność, spójność, logiczne powiązanie między zdaniami (O. Neurath, R. Carnap – pozytywizm logiczny) np. łyżeczka w szklance wody – dlaczego wierzymy zmysłowi dotyku, a nie wzroku (koherencja) zgodność twierdzenia z resztą naszej wiedzy, a nie świadectwo zmysłów Problem: czy każda uporządkowana bajka jest prawdziwa, podobnie jak teoria przyrodnicza (obserwacje, eksperymenty)? Dodatkowe kryteria: prostota systemu, ekonomia… Dobre kryterium w czystej matematyce – system musi być niesprzeczny (𝑝∧∼𝑝)→𝑞) z koniunkcji dwóch zdań sprzecznych wynika dowolne zdanie) … jeżeli interpretuje się matematykę czysto formalnie (D. Hilbert) jako system treściowo pustych symboli

14 Koncepcja ewidencyjna (oczywistości)(łac. evidentia – jasność, wyrazistość, oczywistość) Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest oczywiste. Rene Descartes (Kartezjusz): „jasne i wyraźne” przedstawienie sobie stanu rzeczy; każdy, kto dane twierdzenie zrozumie, musi je uznać za prawdziwe kryterium prawdy – oczywistość sąd oczywisty psychologicznie – wydaje się ludziom oczywisty (zależne od naszej wiedzy i zmienne historycznie – np. za „oczywiste” uznawano, że Ziemia spoczywa) sąd oczywisty logicznie – nie można mu zaprzeczyć bez popadania w sprzeczność (tylko sądy analityczne, np. kwadrat jest prostokątem równobocznym; bardzo wąski obszar zastosowań – takie sądy nie powiększają naszej wiedzy o świecie)

15 Koncepcja pragmatyczna(gr. pragma – czyn, dzieło, zajęcie) W. James J. Dewey Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy zastosowane w praktyce prowadzi do zamierzonych skutków. „Idea jest prawdziwa w tej mierze, w jakiej wiara w nią jest korzystna dla naszego życia” (W. James, Pragmatyzm). Prawdziwe (dla mnie) = korzystne (dla mnie): względność prawdy – relatywizm Kryterium prawdy – użyteczność, nasze funkcje intelektualne są związane z praktycznym działaniem, nasze przekonania wpływają na działanie, jeśli działania są skuteczne, to przekonania można uznać za prawdziwe… instrumentalistyczne pojmowanie wszelkiego myślenia, łącznie z naukowym Problem: czy uznawanie zdań fałszywych może prowadzić do sukcesu (np. teoria cieplika)?

16 Konwencjonalizm H. Poincare K. AjdukiewiczZdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest akceptowane przez ogół osób kompetentnych w danej kwestii (o prawdzie lub fałszu decyduje konwencja – umowa). Kryterium prawdy – opinia większości członków społeczeństwa posługujących się tzw. zdrowym rozsądkiem lub opinia (większości) specjalistów w danej dziedzinie Przykład: słyszę w nocnej ciszy śpiew, chcę się przekonać, czy nie ulegam subiektywnemu złudzeniu – pytam innych. Jeśli się zgadzają, to uznaję to za prawdę… Np. Podejmowanie decyzji społecznych w demokratycznym społeczeństwie (zabezpieczenie przed dyktaturą)

17 Semantyczna teoria prawdyAlfred Tarski klasyczna koncepcja prawdy w sformułowaniu semantycznym Zdanie jest prawdziwe, jeśli jest spełnione przez wszystkie obiekty, w innym razie jest fałszywe. [w dużym uproszczeniu]: Zdanie „p” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy p. Zdanie „śnieg jest biały” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg jest biały. Prawdziwość zdania to „pozbawienie zdania cudzysłowu”

18 Język przedmiotowy (J) – zawiera nazwy rzeczy (np. śnieg) Metajęzyk (MJ) – zawiera również nazwy języka przedmiotowego (np. „śnieg”) Zdanie sformułowane w języku przedmiotowym: Śnieg jest biały. Wypowiadam zdanie o śniegu. Zdanie sformułowane w metajęzyku: W szóstym wierszu od góry na tej stronie jest napisane „Śnieg jest biały”. Mowa tu nie o śniegu, ale o zdaniu. Cudzysłów „p” odróżnia język od metajęzyka. Pomieszanie języka z metajęzykiem prowadzi do paradoksów – np. Kot składa się z trzech liter…

19 Definicja a kryterium prawdyCzym jest prawda? – pytanie o definicję Co jest prawdą? – pytanie o kryterium odróżnienia prawdy od fałszu: jakie czynności poznawcze prowadzą do rozpoznania prawdziwości sądów? Oczywistość – akty intuicji dostarczają poznania bezpośredniego; uznanie sądu za prawdziwy = „zobaczenie” istoty (E. Husserl) Powszechna zgoda – odwołanie się do przekonań innych ludzi (np. specjalistów w danej dziedzinie nauki) Empiryczna weryfikowalność – pozytywizm logiczny Koherencja – możliwa do stosowania jako cząstkowe kryterium + def. Klasyczna Użyteczność Praktyka

20 Rozważ historyjkę, rodem ze starożytnej Grecji, o matce i krokodylu: Krokodyl porwał dziecko matce. Na jej błagania, aby dziecko oddał, odpowiedział: KROKODYL: odpowiedz, czy ci dziecko oddam. Jeśli odpowiesz prawdę, dziecko ci oddam; jeśli odpowiesz nieprawdę, dziecka ci nie oddam. MATKA: ty mi dziecka nie oddasz. KROKODYL: dziecko straciłaś. Powiedziałaś prawdę albo nieprawdę. Jeśli powiedziałaś prawdę, że ci dziecka nie oddam, to ci dziecka nie oddam, bo inaczej nie byłoby prawdą, co powiedziałaś. Jeśli powiedziałaś nieprawdę, to zgodnie z umową dziecka ci nie oddam. MATKA: jeśli powiedziałam prawdę, to musisz mi dziecko oddać, zgodnie z umową. Jeśli powiedziałam nieprawdę, to nieprawdą jest, że mi dziecka nie oddasz, zatem musisz mi je oddać, inaczej nie byłoby nieprawdą, co powiedziałam. Kto ma rację? [analiza – K. Ajdukiewicz, Paradoksy starożytnych, w: Język i poznanie, t. 1]

21 Sceptycyzm Sceptycyzm starożytny – IV/III w. p.n.e.; Pirron, Arkezylaos, Karneades, Ainezydem, Agrypa, Menodot, Sekstus Empiryk Stanowisko zaprzeczające możliwości poznania prawdy Pierwotnie: filozofia życia, później – epistemologia Sądy o zjawiskach są niewątpliwe, ale nie znamy rzeczywistości, znając tylko własny stan, nie wiemy, czy odpowiada on rzeczywistości (np. znając tylko portret, nie wiemy, czy jest podobny) Izostenia (równosilność sądów) – żaden sąd nie jest pewniejszy od innych Nigdy nie można się dowiedzieć, czy jakieś twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością… trzeba wiedzę uzasadnić jakimś kryterium, trzeba wiedzieć, że kryterium jest wiarygodne itd. – regressus ad infinitum

22 Tropy Przeciwko wiedzy bezpośredniej: nie ma pewności wobec rozbieżności i względności poglądów Przeciwko wiedzy pośredniej: brak pewnych twierdzeń, które mogłyby stanowić przesłanki dowodu Przeciwko wiedzy bezpośredniej przez postrzeżenia Argumenty przeciw możliwości poznania przez zmysły (10 tropów Ajnezydema) Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różne gatunki istot (różna organizacja zmysłów) – nie ma powodu, aby sądzić, że człowiek postrzega właściwie Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różnych ludzi – nie ma powodu, aby uznawać, że X, a nie Y postrzega właściwie Te same rzeczy są postrzegane przez różne zmysły – nie ma powodu, aby jednemu zmysłowi przyznać pierwszeństwo nad drugim Te same rzeczy są różnie postrzegane w zależności od subiektywnych warunków postrzegania (np. choremu na żółtaczkę miód wydaje się gorzki, gdy wyzdrowieje – wydaje się słodki)

23 Tropy cd. 5. Ta sama rzecz jest różnie postrzegana w zależności od położenia i odległości od poznającego (np. wiosło widziane w powietrzu – proste; zanurzone częściowo w wodzie – „złamane”) 6. Rzeczy nie są postrzegane bezpośrednio, ale zawsze przez środowisko 7. Te same rzeczy wywołują różne wrażenia w zależności od tego, w jakiej liczbie występują (np. piasek w niewielkiej ilości wydaje się szorstki, w dużej – miękki) 8. Wszelkie postrzeżenia są zależne od natury postrzegającego i warunków 9. Rzeczy postrzegamy inaczej, w zależności od tego, czy już były i jak często postrzegane 10. Sąd człowieka o rzeczach zależy od jego natury, wychowania, obyczjów, wiary i przekonań Względność postrzeżeń – nie można im ufać

24 Tropy cd. Przeciwko wiedzy bezpośredniej przez pojęciaDzięki pojęciom mamy znać nie poszczególne przedmioty, ale gatunek Gatunek – obejmuje wszystkie podpadające pod niego jednostki, albo ich nie obejmuje Jeśli nie obejmuje – nie byłby gatunkiem Jeśli obejmuje – wszystkie jednostki musiałyby posiadać własności wszystkich innych (np. drzewo musiałoby być i dębem i klonem) – sprzeczność Gatunek jest czymś sprzecznym i istnieć nie może Żadem przedmiot nie odpowiada pojęciom i nic przez pojęcia nie poznajemy

25 Tropy cd. Przeciwko wiedzy pośredniej przez dedukcję (Agrypa)Rozbieżność poglądów Nieskończoność dowodu Względność postrzeżeń Posługiwanie się niedowiedzionymi przesłankami Błędne koło w dowodzeniu (2) I (4): szukając racji dla następstw albo przerywam uzasadnienie (opieram się na niedowiedzionej przesłance), albo nie przerywam (dowodzę w nieskończoność) W każdym dowodzie popełniamy błędne koło (np. z twierdzenia, że wszyscy ludzie są śmiertelni wynika logicznie, że Jan jest śmiertelny, ale w przesłance „wszyscy ludzie są śmiertelni” zawarte jest to, że „Jan jest śmiertelny”) Zarzuty dotyczą nie stosunku wynikania, ale samych przesłanek

26 Tropy cd. Przeciwko wiedzy pośredniej przez indukcję (Agrypa)Indukcja jest zupełna, albo niezupełna Zupełna jest niewykonalna (proces nieskończony) Niezupełna jest bezwartościowa (każdy nieuwzględniony przypadek może obalić twierdzenie) Nie możemy zdobyć wiedzy ani bezpośrednio (przez zmysły lub pojęcia) ani pośrednio (przez dedukcję lub indukcję) – żadne twierdzenie nie jest pewne, żadne bardziej wiarygodne niż twierdzenie z nim sprzeczne

27 Tropy cd. Przeciwko kryterium1. Dla kryterium musi być przeprowadzony dowód, że jest ono prawdziwe Posługujemy się tym samym kryterium (wówczas mamy błędne koło – circulus vitiosus), albo innym kryterium (którego prawdziwości trzeba dowieść za pomocą jeszcze innego kryterium – błąd dowodzenia w nieskończoność (regressus ad infinitum) 2. Istnieje rozbieżność poglądów w sprawie kryterium – w jaki sposób rozstrzygnąć, które jest właściwe? Należy zatem powstrzymać się od sądu.

28 Relatywizm Protagoras i sofiści (V. w. p.n.e.): człowiek jest miarą wszechrzeczy – prawdziwość wypowiedzi zależy od człowieka, które ją formułuje Prawda jest względna Np. choroba jest zła dla tego, który choruje, ale dobra dla lekarza

29 Czy teorie naukowe można wartościować jako prawdziwe lub fałszywe?Prawda a realizm i antyrealizm w filozofii nauki Czy teorie naukowe można wartościować jako prawdziwe lub fałszywe? realizm – teorie naukowe opisują świat takim, jakim jest w rzeczywistości (przynajmniej aproksymacyjnie), są (przynajmniej w przybliżeniu) prawdziwe; terminy teoretyczne odnoszą się do rzeczywistych przedmiotów i własności antyrealizm – teoria powinna być empirycznie adekwatna (zgodna ze zjawiskami)

30 Pytania kontrolne Sformułuj klasyczną definicję prawdy.Co to jest antynomia kłamcy? Sformułuj koherencyjną koncepcję prawdy. Sformułuj ewidencyjną koncepcję prawdy. Sformułuj pragmatyczna koncepcję prawdy. Sformułuj konwencjonalistyczną koncepcję prawdy. Przedstaw argumenty sceptyków przeciwko możliwości poznania bezpośredniego i pośredniego. Co to jest relatywizm? Czym się różni język od metajęzyka? Jaki jest pogląd na prawdziwość teorii naukowych według realizmu i antyrealizmu?

31 Literatura K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka A. Chalmers, Czym jest to, co zwiemy nauką? W. Tatarkiewicz, Historia filozofii t. 1 (Protagoras i sofiści, Sceptycyzm) M. Hempoliński, Filozofia współczesna, (Wartości poznawcze. Teoria prawdy)