1 Zagrożenia i szanse gospodarki polskiej Spojrzenie długookresoweDr hab. Prof. UW Grzegorz Jędrzejczak 2016Z w 3

2 Plan wykładu Problemy podejścia długookresowego; świat w którym żyjemyPolska potransformacyjna na mapie świata Długie trwanie: od I do III Reczpospolitej Szanse i zagrożenia rozwojowe: demografia i rynek pracy, produktywność Szanse i zagrożenia rozwojowe: pułapka średniego dochodu, sekularne spowolnienie, nowa era nierówności Scenariusze na przyszłe ćwierćwiecze: Model pesymistyczny: wariant argentynski Model realistyczny: wariant hiszpanski Model aspiracyjny: wartant irlandzki i wariant południowo- koreański

3 Polska na mapie świata: efekty transformacjiPełna i kompleksowa ocena transformacji musi byc przeprowadzona na trzech poziomach: Poziomu ulicy – zmian dostrzegalnych w codziennym doświadczeniu „gołym okiem”, a więc sposobu w jaki robimy zakupy, co jemy i pijemy, jak sie ubieramy, jak wypoczywamy, gdzie pracujemy, jak mieszkamy. Poziomu procesów ekonomicznych – istnieje cała gama wskażników pokazujacych zmiany, od najprostrzych takich jak PKB, do wskazników złożoności systemu gospodarczego. Poziomu procesów społecznych – zmian kapitału społecznego, wyposażenia społeczeństwa w normy sprzyjające nowoczesnej, globalnie konkurencyjnej gospodarki.

4 Poziom zaufania a tempo wzrostu PKB w Polsce

5 Lekcje historii: od I do III ReczpospolitejTeza długiego trwania: Motywacje ludzi nie zmieniają się aż tak bardzo Praktyczna wiedza jest wynikiem uczenia Kultura (ogląd świata) zmienia sie powoli Pułapki: ahistoryczosc liczb, Grunwald 25 tysięcy po każdej stronie, Stalingrad 1 million ludzi po każdej stronie, Punktu wyjścia: historyczne różnice PKB - rożnice w kaloriach i w samochodach pojęć (naród – we the people, chlopi pańszczyzniani)

6 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej nieciąglości historyczneW ostatnich stu latach, Polska musiała poradzić sobie z trzema nieciągłościami: zcalenia organizmu państwowego i gospodarczego po I wojnie swiatowej; odbudowy po II wojnie, przejścia od zbankrutowanej gospodarki socjalistycznej do gospodarki rynkowej w latach 90-tych.

7 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej czwarta nieciągłośćPolska stoi obecnie przed wyzwaniem czwartej nieciągłości: przejścia do gospodarki post-transformacyjnej do globalnie wysoce konkurencyjnych post-industrialnych gospodarek rozwiniętych. Inne wyzwania niż poprzednich trzech nieciągłości: poprzednie wyzwanie egzystencjalne; obecne wyzwanie będzie słabo odczuwalne przez nastepne kilkanaście lat (syndrom ugotowanej żaby) pierwszy raz synchroniczne z Zachodem Jedną z głównych przyczyn czwartej nieciągłości są rozbudzone aspiracje, szczególnie mlodego pokolenia, co do osiągnięcia poziomu życia znanego z krajów Zachodu. Są to aspiracje historycznie nowe

8 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej pułapka 60%

9 Lekcje historii: od I do III ReczpospolitejInteresuje nas w jaki sposób Polska znalazła sie w pułapce 60% PKB krajów Zachodu oraz możliwości przezwyciężenia tej pułapki w przyszłości Celem poniższej analizy nie jest ocena zaniechań i słuszności decyzji podejmowanych przez naszych przodków; byloby bowiem metodoligicznie nieuczciwe zakladać ich mozliwość przewidywania konswkwencji działan w perspektyywie dlugiego historycznego trwania dziesiątek i setek lat.

10 Lekcje historii: od I do III ReczpospolitejWzloty i upadki gospodarcze od I do III Rzeczpospolitej są dobrym przykładem „alchemii rozwoju” generalnie będącej efektem splotu działania trzech systemów: systemu społecznego (historii makroskali) funkcjonowania podmiotów (historii mikroskali) otoczenia miedzynarodowego (geopolityki) W dodatku nie można wykluczać losowych zjawisk jednorazowych, takich jak epidemie, wojny, klęski ekologiczne

11 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej początkiPolityka Piastów umieściła nas w obrębie cywilizacji rzymsko- katolickiej, w XI – XIV wieku, mimo, że młodsi historią państwowoci i ubożsi niż najbogatsi na Zachodzie to prowadziliśmy się jak państwa Zachodu (tradycja rzymska) Procesy tworzenia osadnictwa i masowych migracji, oraz dominacji prawa magdeburskiego pokazują europejski globalizm średniowiecza Przez długi okres po obu stronach Łaby procesom tym towarzyszł rozwój osobistej wolności oraz preferowanie pieniądza jako formy kompensaty za prawo używania ziemi. Odrobek, obowiazek pracy/pańszczyznę liczono w dniach w okresie roku.

12 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Poczatek rozejscia Zachodu i Wschodu EuropyDruga połowa wieku XV to okres pierwszych odkryć geograficznych. Świat z perspektywy Zachodniego Europejczyka uległ gwałtownemu powiększeniu a tempo zmian przyśpieszeniu. Jednym przypadła ryzykowna rola odkrywcy i łupieżcy, co wymagało nowych koncepcji finasowania wielkich podróży, inni zaś zajęli się zaspakajaniem popytu Zachodu wynikającym z tych wielkich zmian społecznych. Polsce przypadła rola producenta żywności. Od tej pory nierówności w rozwoju państw europejskich się powiększały

13 Gospodarka folwarcznadziałania czynników zewnętrznych; systematycznego pogarszania sie terms of trade z krajami Zachodu, jak równiesz wyniszczających wojen XVII wieku; sprawności organizacyjnej folwarku - produkcji opartej na przymusie raczej niż bodźcach ekonomicznych (kwestia poddaństwa); motywacji właścicieli folwarków, ich swoistej „filozofii życia” oraz sposobu jej realizacji.

14 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Przyczyny rozejściaNapływ srebra i złota z hiszpańskich i portugalskich posiadłości amerykańskich doprowadził do inflacji. Ceny na żywnośc wzrosły poważnie. Skorzystała z tego Polska szlachta odpowiadając na tą okazję tworzeniem folwarków czyli towarowych gospodarstw rolnych. Konieczną pracę dla sukcesu ekonomicznego folwarków dostarczyli chłopi. Żywnośc była droższa niż towary przemysłowe, importowano luksus z Zachodu. „Dutch disease” Złotego Okresu

15 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Rozejście Instytucjonalne Zachód - Wschód Na Zachodzie: Nowe rozwiązania prawne (nowoczesne prawa, w tym prawa własności) Nowe instytucje publiczne Rozwoj miast Expansja geograficzna Uwłaszczenie chłopów i przekształcenie wszystkich rodzajów renty w rentę pieniężną

16 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Rozejście Instytucjonalne Zachód - WschódNa Wschodzie: Wyniszczające wojny Upadek miast Oligarchizacja magnacka Folwark

17 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej

18 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej upadekRegres gospodarczy I Rzeczpospolitej można rozpatrywać jako przpadek „usypiania” społeczeństwa politycznego w obliczu naddciągających wyzwań. Właściciele ziemscy cieszyli sie zamożnością wynikającą z dochodów Spichlerza Europy, dobrego samopoczucie byo podparte sukcesami militarnymi. Kryzys – paradoksalnie - miał swoje przyczyny również w ukształtowaniu sie wielu oryginalnych roziązań ustrojowych ale nie zsynchronizowanych z ewolucją państw Zachodu. Kierunki ewolucji systemu instytucjonalnego w Polsce oddalały nas od rozwiązań potrzebnych w okresie nadchodzacej industrializacji.

19 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej paradoks rozbiorówOkres rozbiorów wyzwolił więcej sił rozwojowych w gospodarce niż okres poprzedni, szczególnie w drugiej połowie XIX wieku. PKB slabnie w stosunku do najbardziej dynamicznych krajów jak Anglia, Francja czy Niemcy ale poprawia sie w relacji do Włoch, Holandii, Hiszpanii i Portugalii. Pomiędzy 1860 a 1913 dochód narodowy na głowę na terytorium dawnej Rzeczpospolitej ale bez województw wschodnich podwoił się. Poziom techniczny przemysłu: gornictwo nie ustepowało zawansowaniem Nadrenii-westfalii zas Lódź z przemyslem włókienniczym nie ustępowała poziomem fabrykom w Manchester. Rzeczpospolita była ciagle zacofanym terenem rolniczym. W roku 1919 w ronictwie pracowało średnio 65% ludzi. Dla porównania w tym okresie bylo to 15% w Angli i 36% w Niemczech.

20 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej zróżnicowanie regionalnePrusy: Stopniowe odchodzenie od zależności chłopów Likwidacja poddaństwa chłopów (1807) Likwidacja pańszczyzny Ograniczone uwłaszczenie za odszkodowaniem i możliwość nabywania ziemi Austria: Reforma pod wpływem wydarzeń Likwidacja pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów Prawo spadkowe prowadzące do podziału gospodarstw Królestwo Kongresowe: Chłopi uzyskali na własność użytkowaną ziemię oraz zniesiono pańszczyznę po Powstaniu Styczniowym

21 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej II RPII RP cechował rozwój podlegający silnym cyklom koniunkturalnym, w znacznym stopniu egzogennym, ale w dużym stopniu wynikającycm z prowadzonej polityki gospodarczej. Dobra polityka przemysłowa, zła makroekonomiczna/walutowa choc dobrze zaczęta przez Grabskiego (1923). Fatalne przywiązanie do mocnej złotówki Struktura społeczno-zawodowa i dochód na jednego mieszkańca plasowały Polskę na poziomie Węgier, Rumunii, Hiszpanii i Portugalii i powrócił do historycznego poziomu 60% PKB krajów Zachodu.

22 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej PRLW PRL najwyższy wskaźnik relacji PKB Polski i zachodniej Europy uzyskaliśmy w roku: gwałtowny spadek populacji Polski w wyniku wojny, przesunięciem kraju na zachód, intensywny okres powojennej odbudowy relatywnie niskka produktywnosci gospodarek krajów Zachodu w wyniku zniszczeń wojennych. Juz we wczesnych latach 50-tych wskażnik ten uległ znacznemu pogorszeniu: przyśpeszenia rozwoju Zachodu korzystajcego z planu Marshalla wyhamowaniu impetu odbudowy Polskiej gospodarki przy jednoczesnej realizacji ideologicznie wyznaczonych kierunków dalszego rozwoju nie zważających na produktywność inwestycji. W efekcie złej struktury gospodarki oraz niskiej produktywności, w koncowych latach PRL Polski PKB per capita spadł do poziomu 34% PKB per capita Zachodu

23

24 Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Model: centrum/peryferjePaństwa dzielą się na państwa centralne (mocarstwa) i peryferyjne Potencjał geopolityczny, w tym gospodarczy. Adekwatność systemu politycznego. Kwalifikacje elit i ich strategia Instytucje

25 Nie zawsze adekwatne reakcje na uwarunkowania zewnętrzneLekcje historii: od I do III Reczpospolitej Polska jako kraj peryferyjny Polska miała ograniczone pole autonomicznego rozwoju i strategii adaptacyjnej Nie zawsze adekwatne reakcje na uwarunkowania zewnętrzne zwrot ku Zachodowi budowanie potencjału własnego umiejętności „wykorzystania okazji” Zła polityka gospodarcza