1 Zasada konstytucjonalizmu

2  łaciński termin „constitutio”  urządzenie, organizacja, układ, ustanowienie określonego porządku rzeczy  np. konstytucje zakonów  konstytucje jako nazwa ustaw uchwalanych przez sejmy w okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej

3  Dwa znaczenia terminu konstytucja:  akt prawa pisanego – ustawa zasadnicza państwa;  synonim ustroju politycznego.

4  normy prawne (również prawa zwyczajowego) dotyczące zasad ustroju państwa, organizacji i funkcjonowania państwa oraz określające status jednostki w państwie,  takie ujęcie pokrywa się z pojęciem prawa konstytucyjnego,  obejmuje też praktykę stosowania konstytucji, zwyczaje ustrojowe oraz orzecznictwo konstytucyjne  przykład tak rozumianej konstytucji – Wlk. Brytania.

5  normy prawne przyjęte w szczególnym postępowaniu i zawarte w akcie prawnym (rzadziej w aktach prawnych – Izrael, Szwecja) o szczególnej nazwie

6  Pierwsze konstytucje powstawały jako element ograniczenia władzy monarszej – spisywanie zasad organizacji i funkcjonowania aparatu państwowego miało uniemożliwić powrót absolutyzmu i zapewnić równowagę między władzami.

7  walor organizacyjny konstytucji - konstytucja jako opis ustroju władz państwowych i zasad ich funkcjonowania,  walor gwarancyjny konstytucji - konstytucja jako wyznaczenie granic, poza które władze ta nie mogą wykraczać.

8  koncepcja umowy społecznej  szkoła prawa natury  zasada podziału władzy  koncepcja suwerenności ludu  racjonalizm  liberalizm i egalitaryzm  szkoła pozytywizmu prawniczego – XIX w.

9  wojny napoleońskie  rozwój kapitalizmu  Wiosna Ludów  wzorce krajów demokratycznych  wpływ standardów prawa międzynarodowego

10  konstytucja jako pisany wyraz takiej umowy;  W ujęciu Johna Locke’a umowa społeczna służy nie do wykazania, że społeczeństwo przekazało swoje wszystkie prawa naturalne władcy lub innemu organowi państwowemu, ale przeciwnie dla udowodnienia, że rząd posiada jedynie władzę powierzoną, delegowaną, której celem jest ochrona i zabezpieczenie praw jednostki.  Rząd jest zatem tylko wykonawcą wyższego porządku moralnego.

11  J.J. Russeou – umowa społeczna sprowadza się do poddania się woli powszechnej, a Konstytucja jest wyrazem woli powszechnej.

12  naturalne prawa jednostki ograniczają władze państwową – ich naruszenie usprawiedliwia występowanie przeciwko władzy.  Prawa te powinny zostać zebrane w jednym akcie, by przypominać rządzącym o ograniczeniach ich władzy.

13  Wg Monteskiusza wolność przed ingerencjami władzy państwowej możliwa jest tylko w państwie, w którym władza skoncentrowana dotychczas w rękach monarchy zostaje rozdzielona na trzy rodzaje, odpowiadające głównym formom działania państwa.  Art. 16 Francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela „Społeczeństwo, w którym nie istnieją gwarancje praw i podziału władzy nie ma konstytucji„

14  założenie: władza powinna być legitymizowana w działaniach ludu,  tworzenie konstytucji traktowano jako realizację władzy suwerennej ludu,  samej konstytucji jako aktowi wywodzącemu się od ludu przyznawano najwyższą rangę wśród wszystkich aktów prawnych,

15  powstała w połowie XIX w.  rola prawa pisanego, stanowionego przez suwerenną władzę państwową  utrwalenie tym samym idei konstytucji pisanej

16  Angielska Wielka Karta Swobód – 1215 r.  Węgierska Złota Bulla Andrzeja II – 1222r.  Przywilej koszycki w Polsce 1374 r.  Konstytucja Nihil Novi – 1505 r.  Artykuły Henrykowskie 1573 r.  Angielska Petycja Praw 1628 r.

17  pierwszą konstytucją pisaną była konstytucja USA z 1787 r. (weszła w życie w 1788 r., poprzedzona konstytucją Virginii z 1776 r.)  najstarszą konstytucją europejską jest konstytucja polska z 3 maja 1791 r. oraz francuska z 1791 r.

18  Konstytucja pisana – równoznaczna z konstytucją w sensie formalnym; może obejmować jeden akt prawny lub kilka aktów o tej samej najwyższej mocy prawnej (np. Konstytucja RP w latach 1992- 1997),  Konstytucja niepisana – odpowiada konstytucji w sensie materialnym, mamy z nią do czynienia w państwie, w którym brak jest jednego aktu prawnego o najwyższej mocy (lub kilku aktów) regulujących zasady ustroju tego państwa.  Konstytucje niepisane oparte są też na prawach zwyczajowych, konwenansach konstytucyjnych i precedensach sądowych.

19  pełne  niepełne – w Polsce zwane małymi  przykłady małych konstytucji – Uchwała Sejmu Ustawodawczego z 20 II 1919 r. o powierzeniu Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa; Ustawa Konstytucyjna o ustroju i zakresie działania najwyższych organów RP z 19 II 1947 r., Ustawa Konstytucyjna z 17 X 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą i o samorządzie terytorialnym

20  sztywne – mogą być zmieniane tylko w szczególnym trybie, trudniejszym niż w przypadku jakichkolwiek innych aktów prawnych, a zwłaszcza ustaw zwykłych, mają one więc najwyższą moc prawną.  elastyczne (giętkie) – mogą być zmieniane w trybie analogicznym do obowiązującego przy zmianach ustaw zwykłych i ich moc prawna nie różni się od ustaw zwykłych (Wlk. Brytania)

21  zamknięte – normujące wszystkie podstawowe zagadnienia ustroju państwa  otwarte – normujące tylko zasady ustroju, konkretną treść otrzymują albo w drodze wykładni sądowej albo w praktyce stosowania (np. konstytucja USA)

22  jednolite – ujmują całą materię konstytucyjną w jednym akcie (zjawisko typowe, np. obowiązująca konstytucja z 1997 r.)  złożone – składają się z kilku aktów, z których każdy reguluje pewien wycinek materii konstytucyjnej, np. Polska w latach 1992-1997, inne kraje – Szwecja, Finlandia, Czechy (Karta Praw).

23  pierwszej generacji – XVIII-wieczne i początek XIX w. (USA – 1787r, Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela – 1789r., Konstytucja Rzeczy Niemieckiej – 1871r., Szwajcarii – 1874r., Japonii – 1889r., Norwegia – 1814r., Belgia – 1831r.,  drugiej generacji – po I wojnie światowej (k. weimarska 1919r., Austrii 1920r., Czechosłowacji – 1920r., marcowa – 1921r.

24  trzeciej generacji – po II wojnie światowej (Japonia – 1946r., Włochy – 1947r., Niemiec – 1949r.), konstytucja IV Republiki Francuskiej – 1946 r., a potem V Republiki Francuskiej – 1958 r.  czwartej generacji - konstytucje z lat 70 i 90- tych (konstytucje państw wychodzących z systemu totalitarnego) – Grecja – 1975r., Portugalia – 1976r., Hiszpania – 1978r., oraz konstytucje uchwalane po 1989r.

25  stabilna (USA obowiązująca już ponad 200 lat choć z poprawkami – w sumie 27 poprawek, z czego 11 jeszcze w XVIII, poprawki z 1791r. dotyczyły wprowadzenia do konstytucji praw podstawowych  zmienna – Francja, gdzie w tym samym czasie obowiązywało 13 kolejnych konstytucji

26  im bardziej ogólna tym stabilniejsza,  im większa rola sądów, w tym sądu konstytucyjnego w zakresie dostosowywania treści konstytucji do zmieniającej się rzeczywistości społecznej – proces adaptacji konstytucji,

27  akt prawa pisanego o najwyższej mocy prawnej w systemie prawnym danego państwa,  akt określający podstawowe zasady ustroju państwa, regulujący ustrój naczelnych organów państwa, zakres ich kompetencji, wzajemne relacje, oraz formułujący podstawowe prawa i obowiązki jednostek,  akt uchwalany w szczególnej procedurze, trudniejszej niż procedura uchwalania i zmiany ustaw zwykłych.

28  Elementy treści:  nadrzędność Konstytucji w systemie źródeł prawa (art. 8 ust. 1),  bezpośrednie stosowanie konstytucji,  gwarancje nadrzędności konstytucji.

29  gwarancje materialne (zasady ustroju),  formalne (instytucjonalne),  bezpośrednie i pośrednie  sądownictwo konstytucyjne – wymogi: kontroli winny podlegać wszystkie akty normatywne, orzeczenia TK powinny być ostateczne i powszechnie obowiązujące

30  szczególna nazwa  nazwa zindywidualizowana, zastrzeżona dla jednego aktu w państwie, żaden inny akt nie może nosić takiej nazwy, nie jest konstytucją akt prawny przyjęty w trybie przewidzianym dla konstytucji., ale nie wskazuje, że chodzi o konstytucję, stąd wątpliwości co do charakteru konstytucji z 1935r.);  możliwe nazwy: konstytucja, ustawa zasadnicza, karta konstytucyjna, ustawa rządowa;

31  szczególna treść konstytucji  określa podstawowe zasady ustroju państwa, reguluje ustrój naczelnych organów państwa, zakres ich kompetencji, wzajemne relacje, oraz podstawowe prawa i obowiązki jednostek

32  Treść konstytucji ewoluowała;  Początkowo - preambuła czyli uroczysty wstęp  oraz normy regulujące funkcjonowanie aparatu państwowego oraz zmianę konstytucji.

33  Wstęp do Konstytucji Stanów Zjednoczonych: „My, naród Stanów Zjednoczonych, pragnąc udoskonalić Unię, ustanowić sprawiedliwość, zabezpieczyć spokój w kraju, zapewnić wspólną obronę, podnieść ogólny dobrobyt oraz utrzymać dla nas samych i naszego potomstwa dobrodziejstwa wolności, wprowadzamy i ustanawiamy dla Stanów Zjednoczonych Ameryki niniejszą konstytucję”

34 Z biegiem czasu zawartość treściowa konstytucji ulegała rozszerzeniu Współcześnie do treści konstytucji zaliczamy: określenie podmiotu władzy i form jej wykonywania, np. art. 4. 1 Konstytucji RP „Władza zwierzchnia należy do Narodu. Naród sprawuje ją przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”

35 Zasady ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego, np. rozdział I Konstytucji RP „Rzeczpospolita”, tytuł I

36  Prawa, wolności i obowiązki obywateli (jednostki)  np. rozdział II Konstytucji RP „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”,  rozdział I Ustawy Zasadniczej Niemiec „Prawa podstawowe”  Francuski blok konstytucyjny - Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789r. oraz preambuły do Konstytucji z 1946r.  Konstytucja USA – najważniejsze prawa i wolności w formie pierwszych 10 poprawek do Konstytucji.

37 Organizacja aparatu państwowego, w Konstytucji RP np. w Konstytucji RP: rozdział IV („Sejm i Senat”), rozdział V („Prezydent RP”), rozdział VI („Rada Ministrów i administracja rządowa”), rozdział VIII („Sądy i Trybunału”), rozdział IX („Organy kontroli państwowej i ochrony prawa”)

38 Szwajcarii USA Belgii W państwach federalnych relacje federacja – elementy składowe federacji i ich uprawnienia np. rozdział II („Federacja i kraje związkowe” w Ustawie Zasadniczej RFN), w Konstytucji Szwajcarii tytuł III („Federacja, kantony i gminy”), w Konstytucji USA art. IV, w Konstytucji Belgii tytuł I („O federacji belgijskiej, jej częściach składowych i terytorium”).

39 Konstytucji RP  W państwach jednolitych określenie struktury terytorialnej państwa i jej organizacja, np. rozdział VII Konstytucji RP („Samorząd terytorialny”), Hiszpanii  tytuł VIII Konstytucji Hiszpanii („O organizacji terytorialnej państwa”), Francji  tytuł XII Konstytucji Francji („O wspólnotach terytorialnych”)

40 Konstytucji RP Zmiana konstytucji, np. rozdział XII Konstytucji RP („Zmiana konstytucji”)

41 Pozostałe elementy treściowe w konstytucjach, np.: Konstytucji RP, Francji RFN  Stany nadzwyczajne np. rozdział XI Konstytucji RP, art. 16 Konstytucji Francji, rozdział Xa Ustawy Zasadniczej RFN, Konstytucji RP Portugalii  Finanse publiczne, np. rozdział X Konstytucji RP, część II, tytuł IV Konstytucji Portugalii (system finansowy i podatkowy)

42 Finlandii Słowenii,  Obrona narodowa, np. rozdział XII Konstytucji Finlandii, rozdział IV f Konstytucji Słowenii,  Stosunki międzynarodowe, np. rozdział VII Konstytucji Chorwacji,  Ustrój góry Athos (Dział F, rozdział 3 Konstytucji Grecji)

43  najwyższa moc prawna w systemie źródeł prawa, zasada nadrzędności konstytucji  moc prawna – określa wzajemny stosunek między aktami prawnymi (oraz zawartymi w nich normami) i zwykle łączy się z mocą derogacyjną, czyli możliwością zmiany innych aktów prawnych  moc obowiązująca – wyraża stosunek aktu (zawartych w nich norm) do ich adresatów

44  nadrzędność w znaczeniu materialnym – normuje podstawowe zasady ustroju i porządku prawnego państwa,  nadrzędność w znaczeniu formalnym- szczególna moc prawna.

45  wyznacza rodzaje wszystkich innych aktów prawnych,  określa ich zakres przedmiotowy,  określa ich wykonawczy lub samoistny charakter,  może normować każdą materię, niezależnie od tego, czy była przedmiotem regulacji w innych akcie i niezależnie od jego treści.

46  zakaz wydawania aktów sprzecznych – aspekt negatywny  nakaz rozwijania postanowień Konstytucji – aspekt pozytywny  zakaz zmiany konstytucji w takim samym trybie jak ustaw zwykłych, a więc wymóg zapewnienia konstytucji odpowiedniej sztywności, a w konsekwencji trwałości (stabilności)  wykluczona zmiana konstytucji w celu jej dostosowania do regulacji ustawowej, inna kwestia prawo UE (ENA, euro)

47  charakter materialny (treściowy) - takie ukształtowanie treści danej normy, że niemożliwe jest wykonanie tej normy oraz odpowiedniej normy konstytucyjnej  charakter proceduralny – gdy akt zawierający daną normę został wydany w trybie naruszającym odpowiednie unormowanie konstytucyjne  charakter kompetencyjny – akt zawierający daną normę został wydany przez podmiot, któremu konstytucja nie przyznała kompetencji do stanowienia aktów danego rodzaju (treści)

48  preambuła  bezpośrednio wyraz w art. 8 ust. 1 Konstytucji  art. 87 (hierarchia źródeł prawa powszechnie obowiązującego_  art. 130 – przysięga prezydenta RP na wierność Konstytucji  art. 188- zakres kognicji TK w zakresie kontroli konstytucyjności prawa  art. 235 – tryb zmiany Konstytucji

49

50  historyczny – konstytucja oktrojowana - nadawana przez monarchę,  np. Karta Konstytucyjna nadana przez Ludwika XVIII z 1814r.)  Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807r., Konstytucja Kuwejtu z 1962 r.

51  Uchwalana przez naród  w drodze referendum konstytucyjnego – postulat Rousseau w „Umowie społecznej”,  pierwszą konstytucją uchwaloną w tym trybie była tzw. konstytucja jakobińska z 1793 r.,  konstytucja IV Republiki Francuskiej z 1946r., konstytucja V Republiki Francuskiej z 1958r.,  Współcześnie - konstytucja Szwajcarii z 1999r.

52  Referendum konstytucyjne - poprzedzone opracowaniem tekstu konstytucji przez:  demokratycznie wyłoniony organ (konwent)  parlament działającemu w szczególnym trybie – np. przy uchwaleniu Konstytucji z 1997 r. – Zgromadzenie Narodowe

53  uchwalenie Konstytucji przez przedstawicieli wybranych przez suwerena:  Tzw. konstytuanta  Zgromadzenie Konstytucyjne Włoch w latach 1946-47 uchwaliło konstytucję z 1947r., Konwencja Konstytucyjna w Filadelfii uchwaliła Konstytucję Stanów Zjednoczonych z 1787r.;

54  uchwalenie Konstytucji przez parlament działający w szczególnym trybie- wymóg wysokiego kworum lub specjalnej większości dla uchwalenia konstytucji np. bezwzględnej lub kwalifikowanej  np. Konstytucja Japonii z 1946r.;

55  Odrzucenie dotychczasowego ustroju wskutek rewolucji, wojny, zamachu, stanu itd. - np. konstytucja Portugalii oraz Grecji z 1975 r.,  (r)ewolucyjne zerwanie z dotychczasowym ustrojem – Konstytucja RP z 1997 r.  Pod wpływem nacisku czynników zewnętrznych – konstytucja RFN z 1949 r.

56  Odzyskanie(uzyskanie) niepodległości  Np. Akt o formie rządu Finlandii z 1919 r.  konstytucja Litwy z 1992 r.  Konstytucja Estonii z 1992 r.

57  Przyjęcie innej demokratycznej formy rządów  Np. konstytucja Szwajcarii z 1999 r.; prace trwały 30 lat

58  Prace nad nową konstytucją 1993- 1997  Ustawa konstytucyjna z 23 IV 1992 r.  Prawo inicjatywy:  Prezydent  KK ZN  56 członków ZN  500 tys. wyborców (nowela z 22 IV 1994 r.)

59  Prace nad tekstem jednolitym w KK ZN w oparciu o 7 projektów  KK ZN – 46 posłów i 10 senatorów  Przyjęcie jednolitego projektu przez Komisję Konstytucyjną wymagało uchwały podjętej większością 2/3 głosów,  przyjęcie konstytucji przez Zgromadzenie Narodowe wymagało 2/3 głosów, 

60  Przyjecie Konstytucji przez ZN w dniu 2 IV 1997 r.  Referendum konstytucyjne w dniu 25 V 1997 r. przy frekwencji 42,86%  Wejście w życie – 17 X 1997 r.

61  Szerokie pojęcie zmiany konstytucji:  uchylenie lub nadanie odmiennej niż dotychczas treści wszystkim lub niektórym postanowieniom konstytucji,  przyjęcie nowych norm konstytucyjnych w przewidzianym dla zmiany konstytucji trybie.

62  zmiana całkowita – niektórzy uważają, że jest ona równoznaczna z uchwaleniem nowej konstytucji:  zmiana formalna – uchwalenie całkiem nowego aktu, np. zastąpienie marcowej kwietniową  zmiana materialna – zmiana jej zasad naczelnych i w efekcie zmiana charakteru państwa bez uchwalania nowego aktu, np. nowela z 29. 12. 1989 r. do konstytucji z 1952 r.

63  zmiana częściowa (nowelizacja) – tylko taka zmiana tekstu konstytucji, która nie obejmuje jej zasad naczelnych

64  Normy niepodlegające zmianie w trybie zmiany częściowej (nowelizacji):  zasada republikańskiej formy rządów – konstytucja V rep. Francuskiej  Zasada federalizmu – konstytucja RFN  Forma państwa – republika parlamentarna – konstytucja Grecji  Zasada pacyfizmu (wyrzeczenie się tworzenia sił zbrojnych – konstytucja Japonii

65  Niektóre konstytucje przewidują 2 tryby zmiany:  całkowita – z reguły w referendum  częściowa – parlament w szczególnym trybie  np. konstytucja Austrii z 1920 r. w ujęciu z 1929 r.

66  Wiele konstytucji nie odróżnia zmian całkowitych – kompetencje do zmiany przekazuje parlamentowi – działającemu w szczególnym trybie - quorum i inna większość  np. konstytucja Włoch z 1947 r. – tryb szczególnie skomplikowany

67  im węższy zakres regulacji tym trwalsza konstytucja – np. konstytucja USA z 1787 r.,  im większy stopień ogólności jej sformułowań –tym zmiany rzadsze,  rola sądu konstytucyjnego (najwyższego) w dostosowywaniu jej do potrzeb ustroju społecznego – im Sąd bardziej aktywny w dokonywaniu wykładni tym mniejsza konieczność zmian,  stopień przystawalności konstytucji do rzeczywistości społecznej.

68  Ustanowienie szczególnych wymogów większości i quorum, a czasem także ustanowienie udziału innych podmiotów w uchwalaniu poprawki konstytucyjnej.

69  Ustanowienie kilku – konkurencyjnych lub wykluczających się procedur zmiany (rewizja konstytucji i zmiana częściowa).

70  Ustanowienie zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach, np. w czasie obowiązywania stanu wojennego lub wyjątkowego.

71  Pojęcie zmiany konstytucji – w myśl art. 235 zmianę konstytucji należy rozumieć szeroko jako wszelkie rodzaje zmian dokonywanych w jej tekście, w drodze sformalizowanej procedury niezależnie od zakresu ilościowej i głębokości.

72  Art. 235 nie rozróżnia zmiany całkowitej (rewizji) od zmiany częściowej (nowelizacji) co oznacza, że zarówno dla zmiany całkowitej – uchwalenia nowej konstytucji oraz jej nowelizacji właściwy będzie tryb określony w art. 235.

73  Konstytucja nie przewiduje tzw. norm relatywnie niezmiennych;  Brak ograniczeń przedmiotowych zmiany częściowej.

74  ustawa dotyczy materii konstytucyjnej i ma moc równą konstytucji;  może dotyczyć tylko zmiany konstytucji, natomiast nie może regulować jednocześnie innych kwestii na poziomie ustawodawstwa zwykłego - zakaz ustaw mieszanych, ustawowo-konstytucyjnych.

75  Ustawa dochodząca do skutku w szczególnej procedurze ustawodawczej, różniącej się od normalnego trybu uchwalania ustaw zwykłych.

76  Obostrzenia podmiotowe - ograniczony krąg podmiotów mających prawo inicjatywy ustawodawczej – co najmniej 1/5 posłów (92), Prezydent (prerogatywa, nie wymaga kontrasygnaty Prezesa RM) i Senat

77  Ograniczenia czasowe dotyczące zakazu zmiany konstytucji w okresie stanu nadzwyczajnego (wojennego, wyjątkowego i klęski żywiołowej i 90 po jego zakończeniu) - art. 228 ust. 6 Konstytucji.

78  Wyższe wymogi dotyczące większości koniecznej dla uchwalenia ustawy – 2/3 w Sejmie w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów i większość bezwzględna w Senacie w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.

79  Obostrzenia temporalne procedury ustawodawczej, czyli wydłużenie terminów między kolejnymi etapami  I czytanie projektu ustawy może odbyć się nie wcześniej niż 30 dnia od dnia przedłożenia projektu (w normalnej procedurze 7 dni).

80  Uchwalenie przez Sejm ustawy zmieniającej przepisy rozdziałów I, II lub XII (którykolwiek z artykułów któregoś z tych rozdziałów) może odbyć się nie wcześniej niż 60 dnia po pierwszym czytaniu projektu ustawy (czyli termin ten liczy się od zakończenia I czytania projektu ustawy w Sejmie).

81  Zmiana pozycji Senatu w procedurze uchwalenia ustawy o zmianie konstytucji – następuje tu zrównanie pozycji Senatu w stosunku do Sejmu,  ustawa o zmianie konstytucji uchwalana jest przez Sejm i Senat w jednakowym brzmieniu,  Senat ma dłuższy termin na zajęcie stanowiska – 60 dni (normalnie ma 30 dni).

82  tryb prosty (dotyczący wszystkich rozdziałów poza I, II i XII)  tryb kwalifikowany (dotyczący zmiany któregokolwiek przepisu, łącznie z kropką i przecinkiem z art. I, II i XII).

83  możliwość przeprowadzenia referendum konstytucyjnego (zatwierdzającego zmianę Konstytucji),  referendum o charakterze fakultatywnym

84  Z żądaniem jego przeprowadzenia mogą (ale nie muszą) wystąpić te podmioty, które mają prawo wnieść projekt ustawy o zmianie konstytucji (1/5 posłów, Senat, Prezydent),  z żądaniem występują do Marszałka Sejmu w terminie 45 dni od uchwalenia ustawy przez Senat,  Marszałek zarządza referendum (nie może odmówić) w ciągu 60 dni o dnia złożenia wniosku.

85  W doktrynie podkreśla się, że zawarty w art. 235 ust. 6 zwrot „dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII” nie może być interpretowany „w sensie technicznym, ale merytorycznym, gdyż chodzi tu o takie zmiany konstytucji, które dotyczą „materii” regulowanej w przepisach trzech wymienionych rozdziałów”.

86  Kontrowersje powstały w związku z wniesieniem poselskiego projektu z 5 IX 2006r. w sprawie wprowadzenia do konstytucji prawnej ochrony życia poczętego.

87  W jednym z wariantów zmianę wprowadzono bezpośrednio do art. 38 (a więc do rozdziału II – stąd możliwość zarządzenia referendum),  w drugim wariancie klauzulę o ochronie życia poczętego wprowadzono do przepisów przejściowych Konstytucji (art. 239) czyli formalnie nie objętych trybem kwalifikowanym zmiany.

88  Należy jednak uznać, że ze względu na ścisły związek z przepisem usytuowanym w rozdziale II (art. 38) referendum można byłoby zarządzić, a ponadto tego rodzaju działania można także kwalifikować jako obejście Konstytucji (a więc jej naruszenie) stanowiące podstawę do zakwestionowania zmiany w trybie kontroli prewencyjnej do TK.

89  nie ma wymogu frekwencji (jak w przypadku referendum ogólnokrajowego z art. 125 konstytucji),  zmianę uważa się za przyjętą gdy „za” opowiedziała się większość głosujących.

90  wyłączenie weta ustawodawczego prezydenta, podpisuje ustawę w terminie 21 dni

91  Ograniczona kontrola TK w trybie kontroli prewencyjnej  nie można z natury rzeczy kwestionować sprzeczności treściowej (materialnej) ustawy z konstytucją skoro ją zmienia, ale można zakwestionować z przyczyn formalnych (proceduralnych, naruszenie procedury zmiany z art. 235) – np. w przypadku obejścia Konstytucji.

92  art. 55 w związku z instytucją europejskiego nakazu aresztowania (ENA),  art. 99 ust. 3 – zakaz kandydowania do Sejmu i Senatu osób skazanych prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego,  wprowadzono też jedno sprostowanie – art. 93 („jednostki organizacyjnie podległe”, zamiast „jednostki organizacyjne podległe…”).

93  Systematyka konstytucji - wewnętrzny układ jej treści, odpowiednie uporządkowanie jej postanowień wg z góry przyjętych klasyfikacji 

94  istotna rola w pojmowaniu i interpretowaniu postanowień konstytucyjnych  konkretyzowanie znaczenia aksjologicznego i prawnoustrojowego postanowień zawartych w aktach konstytucyjnych  określenie ich hierarchii i stosunków wzajemnych

95  SYSTEMATYKA OGÓLNA KONSTYTUCJI: podział na działy, części i rozdziały - kryterium ideologiczne, aksjologiczne – czyli wartości i zasady przyjęte przez twórców konstytucji przy określaniu funkcji państwa, relacji między jednostką a zbiorowością, organizacji aparatu państwa.

96  SYSTEMATYKA SZCZEGÓŁOWA: układ treści poszczególnych rozdziałów - kryterium logicznego układu treści (organizacja, kompetencje, tryb funkcjonowania), co nie wyklucza k. ideologicznego np. wysunięcia jednych praw i wolności przed inne.

97  art. 8 ust. 2 „Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej”.

98  zasada pośredniczącej roli ustaw

99  Ustalanie praw i obowiązków adresata aktu indywidualnego (wyroku, decyzji) bezpośrednio na podstawie norm konstytucyjnych, bez pośredniczącej roli ustaw, konkretyzujących postanowienia konstytucyjne.

100  art. 8 ust. 2 – zasada ogólna dotyczy wszystkich przepisów, ale głównie z rozdziału II  art. 91 ust. 1 – bezpośrednie stosowanie umów międzynarodowych – samowykonalnych

101  tzw. normy samowykonalne, bezpośrednio stosowalne – normy, dla skonstruowania których wszystkie elementy określone zostały wprost w konstytucji, wystarczająco jasne, precyzyjne, konkretne,  najczęściej nie są samowykonalne normy, które odsyłają do ustawy.

102  samoistne - wyłączną podstawą wydania aktu stosowania prawa jest norma konstytucji

103  Samoistne bezpośrednie stosowanie normy konstytucyjnej możliwe jest w zasadzie wówczas, gdy:  brakuje regulacji ustawowej, która np. zapewniałaby ochronę przed naruszeniami danego prawa lub wolności w stosunkach prawa prywatnego i która mogłaby być podstawą rozstrzygnięcia kolizji praw lub wolności  ustawa utraciła moc obowiązującą w związku z jej wyraźnym uchyleniem lub wskutek wydania wyroku TK stwierdzającego jej niekonstytucyjność i jego niewykonaniem ze strony ustawodawcy

104  Wyrok Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych) z 17 IV 2007r.  wykładnia art. 58 § 2 k.c. (sprzeczność czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego) dokonana przez sąd apelacyjny, który uznał, że „zachowanie powódki - która starając się o pracę, nie udzieliła pracodawczymi informacji o swojej ciąży – jest zachowaniem sprzecznym z zasadami uczciwego obrotu, nie uwzględnia (…) treści art. 11³ KP, 18³ª KP oraz 51 ust. 1 Konstytucji RP”.

105  Wobec faktu, iż przedmiotowa umowa o pracę zawarta została przed wprowadzeniem do k.p. przepisu art. 22¹ k.p. (przepis ten obowiązuje od 1 I 2004r.) k.p. realizującego w sferze stosunków pracy art. 51 ust. 1 Konstytucji SN uznał, że do tego czasu kwestia zakresu pozyskiwania przez pracodawcę danych osobowych kandydata na pracownika nie była uregulowana w kodeksie pracy.  W konsekwencji stwierdził, że „w zakresie ujawniania informacji o charakterze osobistym do czasu wprowadzenia do Kodeksu pracy art. 22¹, zgodnie z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP, bezpośrednie zastosowanie znajdowała norma konstytucyjna, a mianowicie art. 51 ust. 1 Konstytucji RP”. 

106  Przywołany wyrok stanowi zatem przykład bezpośredniego zastosowania normy konstytucyjnej (art. 51 ust. 1) w sytuacji braku regulacji ustawowej.

107  niesamoistne – podstawą wydania aktu stosowania prawa jest norma konstytucji (np. co do kompetencji organu) i norma ustawowa (co do trybu postępowania)  współstosowanie konstytucji i ustaw (wykładnia ustaw w zgodzie z konstytucją)

108  ornamentacyjne – gdy sprawa zawisła przed sądem może być rozstrzygnięta na podstawie jasnego, konkretnego przepisu ustawy, nie wywołującego wątpliwości konstytucyjnych – wzmocnienie argumentacji sądu

109  interpretacyjne – poszukując podstawy rozstrzygnięcia sąd odwołuje się zarówno do przepisu ustawy, jak i Konstytucji – zwłaszcza wtedy gdy norma ustawowa może być interpretowana na wiele sposobów

110  Wyrok Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych) z 17 IV 2007r.  SN uznał, że taka interpretacja pojęcia zasad współżycia społecznego z art. 58 § 2 k.c. (stosowanej w zakresie stosunków pracy z mocy art. 300 k.p.), w myśl której umowa o pracę zawarta z kobietą w ciąży, w razie nieujawnienia przez nią faktu ciąży w chwili zawierania umowy o pracę mogłaby być uznana za nieważną z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, stałaby w sprzeczności z art. 51 ust. 1 Konstytucji.

111  modyfikacyjne - ratowanie konstytucyjności ustawy, nadanie przepisowi ustawy znaczenia węższego lub szerszego niż wynikałoby z jego brzmienia dla nadania mu znaczenia zgodnego z konstytucją – już prawotwórstwo

112  Wyrok z 6 II 2006r. (III PK 114/05) odnośnie przewidzianego w art. 59 ust. 2 Konstytucji prawa do zawierania porozumień zbiorowych.  Wobec faktu, że konkretyzujący przepis konstytucyjny art. 9 § 1 k.p. przewiduje wymóg ich oparcia na ustawie, czego nie ma w art. 59 ust. 2 Konstytucji SN stwierdził, że „przepisy ustawowe winny być wykładane w taki sposób – jeżeli jest to możliwe – aby uniknąć ich sprzeczności z Konstytucją”.  „Jeżeli więc ustrojodawca stwierdził w art. 59 ust. 2 Konstytucji prawo do zawierania porozumień zbiorowych, to ustawodawca zwykły nie może go ograniczyć przez wprowadzenie wymogu oparcia porozumienia na ustawie. (…) Przepis art. 59 ust. 2 należy stosować bezpośrednio (…)”. 

113  Konstytucja jako ustawa składa się z przepisów stanowiących budulec dla norm prawnych.  Ogólny charakter norm konstytucyjny

114  Przepisy pozwalające na zbudowanie wszystkich elementów normy prawnej – art. 128, 130, 191  Przepisy wskazujące kierunek wykładni i odsyłające do ustawy – art. 129 ust. 2, 137  Przepisy wyrażające podstawowe rozstrzygnięcia ustrojowe - art. 2, 4, 10

115  Normy materialne:  Zasady naczelne  Normy programowe  Preambuła  Normy kompetencyjne  Normy określające prawa, wolności i obowiązki jednostki

116  Normy proceduralne:  Normy proceduralne sensu stricto  Normy kreacyjne  Normy rewizyjne

117  szersze – utożsamiające je z normami konstytucyjnymi, w tym znaczeniu każda norma zawarta w Konstytucji jest zasadą konstytucyjną – pogląd należący do mniejszości  węższe – zasadami są tylko te normy konstytucyjne, które wyróżnia się ze względu na ważność, fundamentalność, doniosłość w stosunku do innych norm systemu prawa - pogląd należący do większości

118  Zasady ustroju to normy prawne zawarte w Konstytucji, których szczególna doniosłość wyraża się w tym, że:  z norm tych wynikają inne normy konstytucyjne  określają one cechy danej instytucji,  wyrażają podstawowe wartości konstytucyjne, stanowiące podstawy aksjologiczne Konstytucji,  za takie uznawane są w doktrynie i orzecznictwie,

119  najczęściej zasady są normami najbardziej ogólnymi spośród norm konstytucyjnych nakazującymi realizację pewnych stanów rzeczy w możliwie najwyższym stopniu, stad tez określane są jako tzw. normy optymalizacyjne (np. z-da demokratycznego państwa prawnego),  są to dyrektywy wskazujące jakie ma być prawo, jak je tworzyć, na podstawie aksjologicznych podstaw ustroju by spełniało te cele,

120  są to normy nadrzędne w stosunku do innych norm konstytucyjnych w procesie wykładni stosowania Konstytucji, jest to jednak tzw. nadrzędność zasad konstytucyjnych w ujęciu funkcjonalnym, ponieważ z punktu widzenia formalnego wszystkie normy zawarte w Konstytucji mają jednakowa moc prawną,

121  zasady konstytucyjne pełnią szczególna rolę w procesie tworzenia i stosowania prawa – zwłaszcza z-da demokratycznego państwa prawnego i wyprowadzane z niej tzw. zasady prawidłowej legislacji.

122  Art. 68 ust. 3-5  Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.  Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska.  Władze publiczne popierają rozwój kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży.

123  Art. 71.  Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych.

124  Art. 74.  Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom.  Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych.  Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.  Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.

125  Art. 75.  Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania.  Ochronę praw lokatorów określa ustawa.  Art. 76.  Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa.

126  Art. 65 ust. 5  Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych.

127  Wyraz kompromisu konstytucyjnego  Nawiązania do:  Historii i tradycji  Invocatio Dei  Cele uchwalenia konstytucji  Aksjologiczne podstawy konstytucji

128  Spór co do normatywnego charakteru preambuły  Wskazówka w procesie stosowania i wykładni dalszych postanowień konstytucyjnych

129 Wyrok sygn. K 18/04 z 2004r. „Z tekstu preambuły do Konstytucji nie można wyprowadzić norm prawnych w znaczeniu ścisłym. Niemniej dostarcza ona opartych na autentycznej wypowiedzi ustrojodawcy wskazówek co do zgodnych z jego intencjami kierunków interpretacji przepisów części normatywnej Konstytucji”. Wyrok sygn. SK 39/06 TK z 27 listopada 2007r. „Preambuła jest częścią tekstu Konstytucji, a jej wypowiedzi mogą mieć, na tle określonej sprawy, zwłaszcza w związku z konkretnymi przepisami Konstytucji, walor normatywny”.

130  Wyrok Trybunału Konstytucyjnego Kp 05/08 „(…) istnieją wątpliwości co do normatywnego charakteru preambuły ustawy zasadniczej (…). Wynikają one stąd, że z tekstu tej preambuły nie można wyprowadzić norm prawnych w znaczeniu ścisłym (…). We wstępie do Konstytucji z 1997 r. zawarta została charakterystyka drogi ustrojowej Polski, wraz z podkreśleniem doświadczeń niepodległościowych i demokratycznych, wskazanie uniwersalnych wartości konstytucyjnych oraz podstawowych zasad organizujących życie wspólnoty państwowej, takich jak: demokracja, poszanowanie praw jednostki, współdziałanie władz, dialog społeczny oraz zasada pomocniczości (subsydiarności) (…). W świetle najnowszej doktryny konstytucjonalistycznej, jest to wystarczające do uznania normatywności preambuły Konstytucji.

131  „Tendencja do normatywizacji wstępu do ustawy zasadniczej jest nieuchronna na gruncie systemu prawa stanowionego, według którego konstytucja jest najwyższym aktem prawnym, o najwyższej mocy obowiązywania, co dotyczy także jej preambuły jako integralnej części Konstytucji”.

132  Przy czym charakter normatywny preambuły przejawia się w różnych aspektach. Po pierwsze, ma on wymiar interpretacyjny, polegający na wskazaniu sposobu rozumienia zarówno pozostałych przepisów konstytucyjnych, jak też całokształtu przepisów składających się na system polskiego prawa (…) (por. też sygn. K 18/04). Po drugie, normatywność postanowień preambuły wiąże się z ich wykorzystywaniem w procesie budowania norm konstytucyjnych, poprzez wydobywanie z nich treściowych elementów dla konstruowanej normy (tzw. „sytuacja współstosowania”) (…).

133  Po trzecie, znaczenie normatywne wstępu do Konstytucji może polegać na samodzielnym wyrażaniu zasady konstytucyjnej o charakterze normatywnym, co możliwe jest tylko w sytuacji, gdy brakuje innych przepisów konstytucyjnych dotyczących tej samej kwestii.

134 Wyrok sygn. K 32/09 z dnia 24 listopada 2010r. (w sprawie konstytucyjności Traktatu z Lizbony): „Trybunał Konstytucyjny w swym orzecznictwie niejednokrotnie odwoływał się do postanowień preambuły, w szczególności kontrolując zgodność określonych przepisów z jej postanowieniami w zakresie wynikających z preambuły zasad: suwerenności Narodu Polskiego, współdziałania władz i dialogu społecznego, pomocniczości oraz rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych.” *