1 Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr4 w Inowrocławiu

2 SPIS TREŚCI 1. Granice Kujaw 2.Budownictwo 3.Sztuka 4.Muzyka i taniec 5.Strój ludowy 6.Gwara

3 Granice Kujaw Kujawy sąsiadują na południu z Mazowszem, od północnego wschodu z ziemią dobrzyńską i ziemią chełmińską, od zachodu z Pałukami oraz Wielkopolską, a od północy z Krajną i Borami Tucholskimi.

4 Stolica Włocławek/Inowrocław Dorzecze Wisły i Noteci Ludność 1 mln Powierzchnia 5989 km 2 Gęstość zaludnienia Ponad 165 osób/km 2 Największe miasta Bydgoszcz (365 tys.) Włocławek (117 tys.) Inowrocław (76 tys.)

5 Budownictwo

6 W części Kujaw, która znajdowała się pod zaborem pruskim, skutkiem nakazów administracyjnych, materiałem budowlanym najczęściej stosowanym stała się cegła palona. Na przestrzeni XIX w. systematycznie wyparła ona drewno. Najczęściej murowano z cegły ściany budynków mieszkalnych. Z drewna budowano stodoły i spichlerze, w uboższych gospodarstwach zaś budynek inwentarski wznoszono z gliny, tzw. pecy. Na terenie zaboru rosyjskiego, dominowały nadal drewniane chałupy i stodoły.

7 Materiałem pokryciowym była najczęściej słoma i trzcina, z tym że w pruskiej części regionu w połowie XIX w. pojawiła się też dachówka.

8 W krajobrazie wiejskim wyróżniały się młyny wietrzne zaliczane do budynków przemysłowych. Wyjątkowo korzystne warunki geograficzne nizinnych Kujaw sprzyjały lokowaniu ich na tym terenie. Najliczniej reprezentowane były wiatraki słupowe – koźlaki.

9 Sztuka Regionalny charakter ujawnił się jednak tylko w zdobnictwie wnętrz, wzornictwie i formie mebli oraz tematyce rzeźb. Zróżnicowane stylowo i formalnie rzeźby do kapliczek, ołtarzyków domowych, kościołów, na krzyże przydrożne, tworzyli anonimowi samoucy lub snycerze.

10 W krajobrazie uwagę zwracały ozdobnie kute żelazne krzyże przydrożne i cmentarne, wyroby kowalskie zdobiące domy – wiatrowskazy, kraty, zamki, podkładki klamek w formie serc, liści, ptasich główek itp. O estetykę dbano też w plecionkarstwie, rozwijającym się do 1939 r., wykorzystującym wiklinę i słomę, ale też korzenie sosny i rogożynę. Oprócz koszy gospodarczych, wyplatano koszyczki na grzebienie. Ze splatanych warkoczy słomianych robiono ozdobne kasetki, koszyki na zakupy, kapelusze, tacki.

11

12 Muzyka i taniec

13 Do typowego składu kapeli kujawskiej wchodziły jedno lub dwoje skrzypiec, basy oraz rzadziej klarnet i bębenek

14 W regionie Kujaw dominowały rytmy mazurkowe. Najbardziej charakterystycznymi tańcami w tej grupie były kujawiaki, mazurki i oberki. Tańczono zawsze po linii koła, przestrzegając rygorystycznie ustalonego porządku.O kunszcie tancerek świadczyły ich spódnice, które miały iść równo „jak woda”. Najbardziej charakterystyczne i najchętniej tańczone były kujawiaki. Wśród nich ciekawe są kujawiaki owczarskie, których melodie pierwotnie tworzone były przez pasterzy. W popularnym tańcu-zabawie owczarz, do okręgu tańczących wchodził chłopak z laską. Na dany przez przewodnika znak, pary wymieniały się partnerami. Tancerz, który pozostał bez partnerki, zostawał owczarzem, biorąc laskę wchodził do środka okręgu.

15 Strój ludowy

16 Strój kujawski występuje w wielu odmianach, zależnych zarówno od czasu, miejsca, jak i zamożności osób. Największy rozwój stroju to koniec XIX w. do I wojny światowej. Strój kujawski zaczął zanikać w okresie międzywojennym, kiedy to zakładany był tylko na większe uroczystości rodzinne i kościelne. Najdłużej noszoną częścią tradycyjnego stroju był czepiec, który stanowił także część ubioru pogrzebowego.

17 Najbardziej charakterystyczną częścią ubioru kobiety zamężnej był biały, haftowany czepiec z bawełnianego płótna lub tiulu, owinięty zrolowaną, jedwabną chustą. Pozostałe elementy stroju to: biała koszula z haftowanym kołnierzem lub pojedynczą kryzą, aksamitny gorset lub kabatek z peleryną z granatowego, szafirowego lub czarnego sukna, wełniana ciemna spódnica oraz fartuch z jedwabiu, wełny lub czerwonego inletu z białym haftem. Pod spódnicę zakładano haftowane halki - białą płócienną i czerwoną flanelową. Na ramiona zarzucano duże wełniane chusty tureckie, tzw. mazanichy. Panny nakrywały głowę szlarkami, czyli paskiem materiału ułożonym w harmonijkę, ozdobionym naturalnymi lub sztucznymi kwiatami. Ubiór kobiecy uzupełniały sznury bursztynów lub korali z wiszącymi na nich złotymi krzyżykami i dukatami. Ilość i wielkość biżuterii stanowiły wyróżnik zamożności.

18 Mężczyzna żonaty wkładał na głowę czarny kapelusz lub charakterystyczny cylinder z główką szerszą u góry, ozdobiony pawimi piórami. Nakryciem głowy kawalerów była rogatywka obszyta barankiem. Ubierał się odświętnie w białą koszulę z kołnierzykiem, pod nim zawiązywano jedwabną czerwoną chustkę bądź wstążkę. Wkładał czerwoną jakę, granatowy kaftan bez rękawów, ciemne spodnie wełniane wpuszczone w długie buty. Przepasywał się wełnianym czerwonym pasem. Odzieżą wierzchnią był ciemny płaszcz z peleryną, zwany buchą lub dętym płaszczem. Do ubioru kawalerów należał także kaftan z półrękawkiem

19 Gwara Gwary kujawskie występują na obszarze między Wisłą a Notecią. Należą do dialektu wielkopolskiego, lecz widoczne są w nich także wpływy mazowieckie. Dla gwar kujawskich typowe jest : poprzedzanie spółgłoski ż w wyrazach żąć, żniwa elementem r: rżnuńć, formy zaimków z wtórnym je-, np. jejich = ich; wymowa ą jako un, np. sund = sąd; wymowa e przed spółgłoskami nosowymi jako i/y, zaś o jako u, np. tyn, zimia, dum, kuń = ten, ziemia, do, koń.

20 Wśród cech wielkopolskich wymienić można: brak mazurzenia, czyli rozróżniane są spółgłoski: s, z, c, dz oraz sz, ż, cz, dż, np. szyja, nie syja; fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, czyli udźwięcznienie wygłosowej (końcowej) spółgłoski pierwszego wyrazu pod wpływem drugiego wyrazu, np. jag_już, = jak już; labializacja, czyli poprzedzanie samogłosek o, u niezgłoskotwórczym u, zapisywanym jako ł, czyli wymowa typu łuni, łowies = oni, owies; wymiana eł na oł, np. kiołbasa = kiełbasa (zach. Kujawy); zwężenie wygłosowego -o w dopełniaczu lp. przymiotników i zaimków przymiotnych rodzaju męskiego i nijakiego, np. młodygu = młodego;

21 przejście wygłosowego (końcowego) -ił/-ył w -uł, np. nosiuł, robiułem = nosił, robiłem; wymowa wygłosowego -ą jako -um lub -om, np. niesum, słomom = niosą, słomą; występowanie ń zamiast j w formach czasownika iść w czasie przyszłym, np. dońdę, zańdę = dojdę, zajdę; końcówka -ma w 1. os. lmn. Czasowników w trybie rozkazującym, np. wypijma = wypijmy; końcówka -m w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. widzim = widzimy; uproszczenie grup spółgłoskowych, np. dzie, czech = gdzie, trzech.

22 Gwary występujące na Kujawach nie są jednolite. Na obszarze graniczącym z mazurzącym Mazowszem występuje tzw. szadzenie, czyli wymowa spółgłosek s, z, c, dz jako sz, ż, cz, dż, np. szałata, nażad = sałata, nazad oraz tzw. cekanie, czyli wymowa cz jako c, np. coło = czoło. Zaś na całych Kujawach istnieje tzw. siakanie, czyli wymowa sz jako ś, np. śli, ślachta, ślak, śkło, durślak = szli, szlachta, szlak, szkło, durszlak. Użytkownicy gwary kujawskiej często wtrącają słowa wej oraz bodaj/bodej (ma kilka znaczeń: chociaż, przynajmniej, nawet, może), wzmacniające wypowiedź.

23

24 Dziękujemy za uwagę Samorząd Uczniowski „Ekonoma”